DOI Artikel:
Próchniak, Daniel: Eczmiadzyn w IV i V wieku: z problematyki genezy chrześcijańskiej architektury Armenii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.36972#0026
20
DANIEL PRÓCHNIAK
nek z dzwonnicą, który stanowi główne wejście do kościoła. Zbliżone do kwadratu
wnętrze, o wymiarach 22,55 x 20,72, jest podzielone na dziewięć jednakowych
przęseł przez cztery filary o przekroju krzyża, podtrzymujące kopulę na pendenty-
wach nad centralnym polem. Inne przęsła są także przesklepione — narożne
krzyżowo, pozostałe kolebkowo, co stwarza wrażenie krzyża wpisanego w kwa-
drat1 2 . Cała budowla nosi ślady licznych przeróbek i posiada elementy, które
dodawano aż do początku XX w.". Dla tematu artykułu istotne są tylko
pozostałości z IV i V stulecia, które razem z przekazami historycznymi pozwoliłyby
na odtworzenie ówczesnego wyglądu budowli.
Najważniejszym źródłem literackim jest Historia Armenii napisana w 2 poi.
V w. przez ormiańskiego historyka Agathangelosa, mówiąca o pierwszym okresie
chrześcijaństwa w tym kraju. Znaczna część tego dzieła koncentruje się wokół
postaci Grzegorza Oświeciciela — ewangelizatora Armenii i organizatora naj-
wcześniejszego Kościoła w tym kraju3. Agathangelos szczegółowo opisuje jego życie
i działalność, m.in. mówi o budowie Eczmiadzynu i wizji objawionej Grzegorzowi,
w której miał on ujrzeć model przyszłej świątyni4. Historyk pisze: „...[Grzegorz]
1 W. M. Arutunian. Architekturnyje pamiatniki Eczmiadzyna. Erewan 1968 s. 8-10; A.
Khatchatrian. L’Architecture armenienne du IVe au VIe si'ecle. Paris 1971 s. 97.
2 Wszystkie dodane elementy są poświadczone przez kamienne inskrypcje lub przez XVII-wiecznego
historyka Arakela z Tauris. Z XVII w. pochodzi obecna kopula wzniesiona w miejscu poprzedniej,
wspomniany przedsionek wejściowy i trzy małe dzwonniczki nad absydami; Arutunian, jw. s. 8-12;
Khatchatrian, jw. s. 76.
3 Inne wykorzystane tu źródła literackie to V-wieczna Historia Armenii Faustusa Bizantyńskiego
oraz, także V-wieczna, Historia Armenii Łazarza z Farp. Obie te relacje znane są tylko z wersji w języku
ormiańskim i razem z Historią Agathangelosa i innymi późniejszymi dziełami zostały zebrane i prze-
tłumaczona na język francuski przez V. Langlois. Collection des historiens anciens et modernes de
VArmenie. (2 vol.) Paris 1867, 1869. Ponieważ nie udało się dotrzeć do pracy V. Langlois, w artykule
wykorzystano jej fragmenty cytowane w różnych publikacjach, głównie w wymienionej wcześniej pracy
A. Khatchatriana.
4 Opis wizji Grzegorza jest bardzo ważny ze względu na jej architektoniczny charakter i zostanie
przytoczony w dalszej części artykułu.
Sam Grzegorz Oświeciciel (ok. 260-ok. 326) pochodził z arystokratycznego rodu ormiańskiego, ale w
wyniku wewnętrznych rozgrywek politycznych musiał opuścić Armenię. Schronił się w pobliskiej
Kapadocji, gdzie otrzymał wykształcenie i przyjął chrześcijaństwo. Po latach powrócił do Armenii, aby
chrystianizować kraj i został pierwszym ormiańskim biskupem. Postać Grzegorza może być przykładem
wczesnych związków Kościołów kapadockiego i ormiańskiego. Kapadocja, dzięki swemu położeniu, była
naturalnym łącznikiem między Syrią i Anatolią a Armenią, szczególnie na polu powiązań kościelnych.
Chrześcijaństwo znane w Armenii już po II w. dotarło tu z zachodu właśnie za pośrednictwem
Kapadocji. Stąd też przybyli do Armenii pierwsi kapłani i mnisi, którzy wraz z Grzegorzem organizowali
Kościół ormiański, który aż do 396 r. był podporządkowany biskupowi Cezarei Kapadockiej.
Opanowanie pod koniec IV w. Armenii przez Sasanidów przerwało jej długotrwałe związki z Kapadocją
i spowodowało, że Kościół ormiański zyskał pełną niezależność. O dziejach Armenii w okresie wczesnego
chrześcijaństwa i powiązaniach Kościoła ormiańskiego z Kapadocją i Bizancjum por.: B. N.
Arakelian. Istoria armianskogo naroda. Erewan 1951 s 65-95; W. F. Adeney. The Greek and Eastern
Churches. New York 1939 s. 542-544; A. S. Atiya. A History of Eastern Chrisrianity. London 1968
s. 315-320; Khatchatrian, jw. s. 11-15; D. M. Lang. Armenia kolebka cywilizacji. Warszawa 1975
DANIEL PRÓCHNIAK
nek z dzwonnicą, który stanowi główne wejście do kościoła. Zbliżone do kwadratu
wnętrze, o wymiarach 22,55 x 20,72, jest podzielone na dziewięć jednakowych
przęseł przez cztery filary o przekroju krzyża, podtrzymujące kopulę na pendenty-
wach nad centralnym polem. Inne przęsła są także przesklepione — narożne
krzyżowo, pozostałe kolebkowo, co stwarza wrażenie krzyża wpisanego w kwa-
drat1 2 . Cała budowla nosi ślady licznych przeróbek i posiada elementy, które
dodawano aż do początku XX w.". Dla tematu artykułu istotne są tylko
pozostałości z IV i V stulecia, które razem z przekazami historycznymi pozwoliłyby
na odtworzenie ówczesnego wyglądu budowli.
Najważniejszym źródłem literackim jest Historia Armenii napisana w 2 poi.
V w. przez ormiańskiego historyka Agathangelosa, mówiąca o pierwszym okresie
chrześcijaństwa w tym kraju. Znaczna część tego dzieła koncentruje się wokół
postaci Grzegorza Oświeciciela — ewangelizatora Armenii i organizatora naj-
wcześniejszego Kościoła w tym kraju3. Agathangelos szczegółowo opisuje jego życie
i działalność, m.in. mówi o budowie Eczmiadzynu i wizji objawionej Grzegorzowi,
w której miał on ujrzeć model przyszłej świątyni4. Historyk pisze: „...[Grzegorz]
1 W. M. Arutunian. Architekturnyje pamiatniki Eczmiadzyna. Erewan 1968 s. 8-10; A.
Khatchatrian. L’Architecture armenienne du IVe au VIe si'ecle. Paris 1971 s. 97.
2 Wszystkie dodane elementy są poświadczone przez kamienne inskrypcje lub przez XVII-wiecznego
historyka Arakela z Tauris. Z XVII w. pochodzi obecna kopula wzniesiona w miejscu poprzedniej,
wspomniany przedsionek wejściowy i trzy małe dzwonniczki nad absydami; Arutunian, jw. s. 8-12;
Khatchatrian, jw. s. 76.
3 Inne wykorzystane tu źródła literackie to V-wieczna Historia Armenii Faustusa Bizantyńskiego
oraz, także V-wieczna, Historia Armenii Łazarza z Farp. Obie te relacje znane są tylko z wersji w języku
ormiańskim i razem z Historią Agathangelosa i innymi późniejszymi dziełami zostały zebrane i prze-
tłumaczona na język francuski przez V. Langlois. Collection des historiens anciens et modernes de
VArmenie. (2 vol.) Paris 1867, 1869. Ponieważ nie udało się dotrzeć do pracy V. Langlois, w artykule
wykorzystano jej fragmenty cytowane w różnych publikacjach, głównie w wymienionej wcześniej pracy
A. Khatchatriana.
4 Opis wizji Grzegorza jest bardzo ważny ze względu na jej architektoniczny charakter i zostanie
przytoczony w dalszej części artykułu.
Sam Grzegorz Oświeciciel (ok. 260-ok. 326) pochodził z arystokratycznego rodu ormiańskiego, ale w
wyniku wewnętrznych rozgrywek politycznych musiał opuścić Armenię. Schronił się w pobliskiej
Kapadocji, gdzie otrzymał wykształcenie i przyjął chrześcijaństwo. Po latach powrócił do Armenii, aby
chrystianizować kraj i został pierwszym ormiańskim biskupem. Postać Grzegorza może być przykładem
wczesnych związków Kościołów kapadockiego i ormiańskiego. Kapadocja, dzięki swemu położeniu, była
naturalnym łącznikiem między Syrią i Anatolią a Armenią, szczególnie na polu powiązań kościelnych.
Chrześcijaństwo znane w Armenii już po II w. dotarło tu z zachodu właśnie za pośrednictwem
Kapadocji. Stąd też przybyli do Armenii pierwsi kapłani i mnisi, którzy wraz z Grzegorzem organizowali
Kościół ormiański, który aż do 396 r. był podporządkowany biskupowi Cezarei Kapadockiej.
Opanowanie pod koniec IV w. Armenii przez Sasanidów przerwało jej długotrwałe związki z Kapadocją
i spowodowało, że Kościół ormiański zyskał pełną niezależność. O dziejach Armenii w okresie wczesnego
chrześcijaństwa i powiązaniach Kościoła ormiańskiego z Kapadocją i Bizancjum por.: B. N.
Arakelian. Istoria armianskogo naroda. Erewan 1951 s 65-95; W. F. Adeney. The Greek and Eastern
Churches. New York 1939 s. 542-544; A. S. Atiya. A History of Eastern Chrisrianity. London 1968
s. 315-320; Khatchatrian, jw. s. 11-15; D. M. Lang. Armenia kolebka cywilizacji. Warszawa 1975