DOI Artikel:
Próchniak, Daniel: Wczesnochrześcijańskie kościoły bezkopułowe w Armenii: główne cechy i ewolucja typologiczna układu architektoniczno-przestrzennego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27405#0021
ROCZNłKłHUMANłSTYCZNE
Tom XXXIX-XL zeszyt 4 - 1991-1992
DANIEL PRÓCHNIAK
Lubtin
WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIE KOŚCIOŁY BEZKOPUŁOWE* *
W ARMENII
GŁÓWNE CECHY I EWOLUCJA TYPOLOGICZNA
UKŁADU ARCHITEKTONICZNO-PRZESTRZENNEGO
Wczesnochrześcijańskie armeńskie kościoły bezkopułowe zasługują na uwagę
z kiłku powodów. Mimo istnienia szeregu prac poświęconych pojedynczym
obiektom łub wyodrębnionym typologicznie czy terytorialnie ich grupom, nie
zostały dotychczas opracowane w sposób wyczerpujący jako całośC. Budowłe te
Artykuł jest rozszerzoną i częściowo przeredagowaną wersją autoreferatu wygłoszonego podczas
obrony pracy doktorskiej pt. "Wczesnochrześcijańskie kościoły bezkopułowe w Armenii", napisanej pod
kierunkiem prof. dr hab. Barbary Fiiarskiej, której w tym miejscu składam serdeczne i szczere
podziękowania na cenne uwagi, ogromną życzłiwość i pomoc wielokrotnie okazaną mi w trakcie
przygotowywania rozprawy.
* Spośród starszych pubłikacji wymienić naieży: T. Toramanjan. /Vytn'cr T/oyakaAwt corMra-
/)cttn\'an /tanam'yaa (Matenofy do /mtorń' arc/tńekmty /tnaeań). Erevan. T. 1:1942, t. 2:1948 (praca
opubłikowana w kiłkadziesiąt łat po badaniach autora, prowadzonych na przełomie XIX i XX w.; dalej
jako Toramanjan 1942) oraz J. Strzygowski. D;'c Złaaka/nr der rtrmert/er artd Europa. Wien 1918
(dalej jako: Strzygowski 1918), dzieło, które mimo kontrowersyjnych pogłądów autora przez kiłkadziesiąt
lat pozostawało głównym co/apeadńar; wiedzy o architekturze Armenii. Obie książki wykorzystane są dzisiaj
jako źródło informacji faktograficznych i materiału ilustracyjnego.
Najnowszy okres badań, wiełokierunkowych i opartych na wykopałiskach archeołogicznych, rozpoczął
się w połowie łat 60-tych. A. Kiiatchatrian (L'^irc/tàecmre artrtćrt/emte du /U aa UF .nćc/e. Paris 1971;
dałej jako: Khatchatrian 1971) przedstawił szczegółową anałizę czterech trójnawowych bazyłik - w Kazakh,
Tekor, Dvin i Ereruk. Skrótowo omówił także trzy pozostałe znane mu budowłe tego typu, w Astarak,
Egvard i Cicemavank, oraz kiłkanaście kościołów jednonawowych. Zestawienia niema) wszystkich znanych
obecnie armeńskich kościołów bezkopułowych dokonał P. Cuneo (Ee hasd/c/tepa/eocrMńarte awterte. "Corsi
di cułtura sull'arte ravennate e bizantina" (dałej jako: Corsi Ravenna), 20:1973 s. 217-239; dałej jako:
Cuneo 1973 a). Autor podjął także próbę typołogicznej kłasyfikacji budowli, niestety opierając się na
starym, zastosowanym przez Strzygowskiego i nieadekwatnym już dzisiaj kryterium podziału według iłości
przęseł w nawie kościoła, łnne ważne pubłikacje P. Cuneo to: La hajdùyue de Ïl/Meraaraak (Ctcer/tara/tk)
do/M /e Karahagh. "Revue des Etudes Arméniennes". Nouvelle Série (dalej jako: REArm NS), 4:1967
s. 203-216 oraz: Ea ha.s;7/chc dt Etcg Aźtcargta, PayvacA:', /7ogeac'va?t^'. Roma 1976 (dałej jako: Cuneo 1973
b), praca szczegółnie cenna, gdyż omawia cztery budowłe w Vaspurakanie, w okolicach jeziora Van, na
ziemiach armeńskich okupowanych dzisiaj przez Turcję, przez co trudno dostępnych.
Tom XXXIX-XL zeszyt 4 - 1991-1992
DANIEL PRÓCHNIAK
Lubtin
WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIE KOŚCIOŁY BEZKOPUŁOWE* *
W ARMENII
GŁÓWNE CECHY I EWOLUCJA TYPOLOGICZNA
UKŁADU ARCHITEKTONICZNO-PRZESTRZENNEGO
Wczesnochrześcijańskie armeńskie kościoły bezkopułowe zasługują na uwagę
z kiłku powodów. Mimo istnienia szeregu prac poświęconych pojedynczym
obiektom łub wyodrębnionym typologicznie czy terytorialnie ich grupom, nie
zostały dotychczas opracowane w sposób wyczerpujący jako całośC. Budowłe te
Artykuł jest rozszerzoną i częściowo przeredagowaną wersją autoreferatu wygłoszonego podczas
obrony pracy doktorskiej pt. "Wczesnochrześcijańskie kościoły bezkopułowe w Armenii", napisanej pod
kierunkiem prof. dr hab. Barbary Fiiarskiej, której w tym miejscu składam serdeczne i szczere
podziękowania na cenne uwagi, ogromną życzłiwość i pomoc wielokrotnie okazaną mi w trakcie
przygotowywania rozprawy.
* Spośród starszych pubłikacji wymienić naieży: T. Toramanjan. /Vytn'cr T/oyakaAwt corMra-
/)cttn\'an /tanam'yaa (Matenofy do /mtorń' arc/tńekmty /tnaeań). Erevan. T. 1:1942, t. 2:1948 (praca
opubłikowana w kiłkadziesiąt łat po badaniach autora, prowadzonych na przełomie XIX i XX w.; dalej
jako Toramanjan 1942) oraz J. Strzygowski. D;'c Złaaka/nr der rtrmert/er artd Europa. Wien 1918
(dalej jako: Strzygowski 1918), dzieło, które mimo kontrowersyjnych pogłądów autora przez kiłkadziesiąt
lat pozostawało głównym co/apeadńar; wiedzy o architekturze Armenii. Obie książki wykorzystane są dzisiaj
jako źródło informacji faktograficznych i materiału ilustracyjnego.
Najnowszy okres badań, wiełokierunkowych i opartych na wykopałiskach archeołogicznych, rozpoczął
się w połowie łat 60-tych. A. Kiiatchatrian (L'^irc/tàecmre artrtćrt/emte du /U aa UF .nćc/e. Paris 1971;
dałej jako: Khatchatrian 1971) przedstawił szczegółową anałizę czterech trójnawowych bazyłik - w Kazakh,
Tekor, Dvin i Ereruk. Skrótowo omówił także trzy pozostałe znane mu budowłe tego typu, w Astarak,
Egvard i Cicemavank, oraz kiłkanaście kościołów jednonawowych. Zestawienia niema) wszystkich znanych
obecnie armeńskich kościołów bezkopułowych dokonał P. Cuneo (Ee hasd/c/tepa/eocrMńarte awterte. "Corsi
di cułtura sull'arte ravennate e bizantina" (dałej jako: Corsi Ravenna), 20:1973 s. 217-239; dałej jako:
Cuneo 1973 a). Autor podjął także próbę typołogicznej kłasyfikacji budowli, niestety opierając się na
starym, zastosowanym przez Strzygowskiego i nieadekwatnym już dzisiaj kryterium podziału według iłości
przęseł w nawie kościoła, łnne ważne pubłikacje P. Cuneo to: La hajdùyue de Ïl/Meraaraak (Ctcer/tara/tk)
do/M /e Karahagh. "Revue des Etudes Arméniennes". Nouvelle Série (dalej jako: REArm NS), 4:1967
s. 203-216 oraz: Ea ha.s;7/chc dt Etcg Aźtcargta, PayvacA:', /7ogeac'va?t^'. Roma 1976 (dałej jako: Cuneo 1973
b), praca szczegółnie cenna, gdyż omawia cztery budowłe w Vaspurakanie, w okolicach jeziora Van, na
ziemiach armeńskich okupowanych dzisiaj przez Turcję, przez co trudno dostępnych.