Rocznik Historii Sztuki (1.1956)

26

TADEUSZ DOBROWOLSKI

ich tuż obok siebie, jak gdyby celem podkreślenia ich ścisłej więzi ideowej.
Ważny wydaje się też fakt równomiernego potraktowania herbów Korony
i Litwy. Nie poprzestano bowiem na jednym herbie Litwy i skoro wyrzeź-
biono dwukrotnie godło orła polskiego, również godło Pogoni powtórzono
dwa razy, jak gdyby dla przypomnienia równorzędności politycznej Litwy
w stosunku do Korony, a także celem podkreślenia znaczenia wagi unii pol-
sko-litewskiej. Mogły więc fundatorom pomnika przyświecać konkretne cele
polityczne. Z drugiej strony hipotezę tego rodzaju winno się formułować
ostrożnie, gdyż fundowanie nagrobków królewskich czy książęcych należało
do normalnych zjawisk średniowiecza. Niemniej nie można w naszym wy-
padku wykluczyć pewnych, jak gdyby dodatkowych przyczyn powstania
kenotafium, a to z uwagi na wspomniane charakterystyczne zdwojenie
herbów Korony i Litwy.

Zrozumienie tego szczegółu nagrobka wymaga zwięzłego scharakteryz
zowania stosunków polsko-litewskich przy końcu panowania Jagiełły oras
po jego śmierci. Trzeba więc przypomnieć, że okres lat 1430—1446 to cza-
formalnego i faktycznego unicestwienia inkorporacji Litwy12 na rzecz jagiel-
lońskiej unii dynastycznej między Polską a Litwą. U podstaw tego procesu
tkwił ostry konflikt, jaki się zarysował między stanowiskiem panów koron-
nych, m. in. biskupa Oleśnickiego, a stanowiskiem Jagiełły i w ogóle dynastii
w sprawie następstwa tronu w Koronie i na Litwie. Panowie koronni repre-
zentując interesy oligarchii stanowej próbowali narzucić dynastii zasadę
elekcyjności tronu zarówno w Koronie, jak w Wielkim Księstwie Litewskim,
kiedy Jagiellonowie wyznawali dynastyczną zasadę dziedziczności. Gdyby
zwyciężyła koncepcja elekcyjności, to w zasadzie można by wybierać na
władców Korony i Litwy także kandydata spoza domu jagiellońskiego.
W takiej sytuacji Jagiellonowie musieli dążyć do wydzielenia Litwy ze składu
ziem Korony Polskiej, żeby przynajmniej na Litwie zachować dla siebie
tron dziedziczny. Rozpętana w wyniku wspomnianych przeciwieństw, nie
wolna od dramatycznych epizodów walka zakończyła się w r. 1446 (a więc
już po śmierci Jagiełły i Warneńczyka) kompromisem, którego wyrazem
było przyjęcie przez Kazimierza Jagiellończyka w Parczowie elekcyjnej ko-
rony polskiej w zamian za uznanie przez Radę Koronną dziedzictwa Jagiel-
lonów w W. Księstwie Litewskim. Do jakiego nasilenia dochodziły owe kon-
flikty polityczne między oligarchią koronną a dynastią jagiellońską, wyjaśnia
fakt, że sam Jagiełło nakłaniał wielkiego księcia litewskiego Witolda „wielu
prośbami i błaganiami" do przyjęcia korony litewskiej13, byle uniknąć inkor-
poracji swego rodowego dziedzictwa.

Dlatego jako zjawisko znamienne należy ocenić pewnego rodzaju upór,
z jakim powtórzono na tumbie Jagiełłowego nagrobka herby Korony i Litwy
z zachowaniem ich równorzędności. Prawdopodobnie miały one przypominać
(przeciwstawiając się koronnej zasadzie inkorporacji) koncepcję dynastycznej
unii dwóch równoprawnych organizmów państwowych. Z faktu tego zdają
się wynikać różne konsekwencje tyczące się zarówno kwestii fundacji, jak
czasu powstania kenotafium. Nagrobek musiała ufundować dynastia jagiel-

12 L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, t. Г, Warszawa 1930, s. 150.
,:! Ibid., s. 153.