DOI issue:
I. Z zagadnień sztuki dawnej
DOI article:Skubiszewski, Piotr: Romańskie cyboria w kształcie czary z nakrywą: Problem genezy
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13221#0019
ROMAŃSKIE CYBORIA W KSZTAŁCIE CZARY
13
męskie i smoki wśród zwojów wici roślinnej. Do górnej części brzuśca przylutowane plastyczne główki
ludzkie i zwierzęce. Na wardze ornament geometryzujący.
6. Cyborium zw. scyphus sancti Nicolai (ryc. 6)25. Brauweiler, skarbiec opactwa. Naczynie
wyrzeźbione z drzewa bukszpanowego, obite repusowaną i rytowaną blachą srebrną, złoconą;
części dekoracji odlewane. Czasza na bardzo niskiej podstawie, hemisferyczna, nieznacznie wybrzuszona;
w dolnej części podzielona dwunastoma owalnymi puklami z symetrycznym ornamentem roślinnym
i kolumienkami pomiędzy nimi ; w górnej części — taką samą ilością arkad, w których popiersia aposto-
łów. Nakrywa zakładana przez wciśnięcie, w całości podzielona analogicznym jak w dole czaszy puklo-
waniem, zwieńczona uchwytem do zawieszania w formie czterech miniaturowych wieżyczek dźwiga-
jących gałkę pokrytą ornamentem roślinnym.
7. Cyborium zw. Coupe de Charlemagne (ryc. 7)26. Saint-Maurice d'Agaune, skarbiec opactwa27.
Średnica 15,6 cm. Srebro złocone. Z wąskiej, u dołu rozpłaszczonej stopy wyrasta czasza w kształcie
spłaszczonej i znacznie wybrzuszonej hemisfery z prostopadłą wargą. Na nią naciśnięta nakrywa o takim
samym kształcie i wymiarach, zwieńczona uchwytem do zawieszania w formie figurki centaura, za-
pewne Chirona, z małym Achillesem. Zewnętrzną powierzchnię naczynia zdobi dekoracja repusowaną,
rytowana i puncowana : na stopie, w mandorlach, trzy postacie niezidentyfikowanych świętych z księ-
gami, na czaszy i na nakrywie sceny ewangeliczne w medalionach, między którymi popiersia aniołów
w trójkątach i prosty ornament roślinny. Rzeź niewiniątek, Chrzest Chrystusa, Magowie u Heroda, Mago-
wie podróżujący za gwiazdą i Ofiarowanie Dzieciątka zdobią czaszę, a nakrywę — Zwiastowanie, Nawiedze-
nie, Oznajmienie pasterzom o Narodzeniu Chrystusa, Boże Narodzenie i Pokłon Magów28.
8. Cyborium zw. Coupe de Saint Sigismond (ryc. 24)29. Saint-Maurice d'Agaune, skarbiec opactwa.
Średnica 16 cm. Srebro złocone. Kształt naczynia podobny do poprzedniego. Stopę dzielą pionowo
biegnące, repusowane żebra, a zwieńczenie tworzy stożkowa podstawka z kulą, którą oplatają węże. Na
stopie, wokół łączenia czaszy z nakrywą i na kuli delikatny, rytowany ornament roślinny i geometryczny30.
Wewnątrz czaszy i nakrywy rytowana dekoracja utworzona z przeplatających się wstęg (ryc. 30 i 31).
9. Cyborium zw. la Sainte Coupe (ryc. 8)31. Sens, skarbiec katedry. Średnica 18 cm. Srebro zło-
25 Dzieło kolońskie, około r. 1175, przypisywane warsztatowi klasztoru Św. Pantalcona. Bibl. : W. Bader, Die Bene-
diktincrabtei Brauweiler bei Koln, Berlin 1937, s. 209; H. Klapsia, Der Bertoldus-Kclch aus dem Kloster Wilten, „Jahrbuch der
Kunsthistorischen Sammlungcn in Wien", N. F. XII, 1938, s. 31 n. Za dostarczenie fotografii tego zabytku dziękuję uprzej-
mie mgr A. Kodurowej.
26 Wyrób według niektórych górnoreński lub burgundzki z początku XIII w., przypisywany jednak także na pod-
stawie poważnych przesłanek, złotnictwu angielskiemu. E. Aubert, Trésor de l'abbaye de Saint-Maurice d'Agaune, Paris
1872, s. 172—174; M. Conway, The Treasury oj S.Maurice d'Agaune, „The Burlington Magazine", XXI, 1912, s. 349 n. ;
Braun, op. cit., ?. 314; H. Rcincrs, Burgundisch-Alemannische Plastik, Strassburg [1943], s. 24-26; J. M. Theurillat, Le Trésor
de Saint-Maurice d'Agaune, Saint-Maurice b. г., s. 20; Swarzenski, Monuments of Romanesque Art..., il. 511 i 512; L'Art ro-
man..., nr 564. O. Homburger, Friih-und Hochmittelalterliche Stuckc im Schatz des Augustinerchorherrenstiftes von Saint -
- Maurice und in der Kathedrale zu Sitten, [w:] Fruhmittelalterliche Kunst in den Alpenlàndem, Olten und Lausanne 1954, s. 352 n.
Podobne cyborium miała niegdyś katedra w Chartres, zob. J. Evans, Art in Médiéval France 957—1498, London—-New
York —Toronto 1952, s. 111.
27 Uprzejmie dziękuję ks. kan. J. M. Theurillat za łaskawe udzielenie informacji na temat przedmiotów znajdujących
się w skarbcu opactwa i za pomoc w uzyskaniu ich fotografii.
28 Młodziutki Achilles na nauce u centaurów stanowi ten sam rodzaj opartego na mitologii antycznej komentarza
poetyckiego do scen z dzieciństwa i ukrytego życia Chrystusa, co np. mistrzowski Sagittarius na bordiurze Drzwi Gnieźnień-
skich przy temacie św. Wojciecha udającego się do szkół na naukę, por. Z. Kępiński, Symbolika Drzwi Gnieźnieńskich,
[w:] Drzwi Gnieźnieńskie, t. 2, Wrocław 1959, s. 173 nn. i 262.
29 Wyrób może górnoreński lub burgundzki. Bibl.: Aubert, op. cit., s. 175 п.; Conway, op. cit., s. 349; Braun, op.
cit. , s. 314; Theurillat, op. cit., s. 20; Homburger, op. cit., s. 352.
30 Wybrzuszenie czaszy i nakrywy zdobią fryzy arkadowe zakończone szyszkami, zaś w podobnym układzie, na cy-
borium z Sens, liśćmi. Ten wspólny dla cyboriów z Saint-Maurice i z Sens motyw występował także na kielichach drugiej
połowy w. XII, por. Oman, English Church Plate..., s. 40 п., tabl. 2.
31 Wyrób francuski, może burgundzki, z początku w. XIII. Bibl.: Barraud, op. cit., s. 574—576; A. Darcel, Renais-
sance de l'orfèvrerie du Moyen Age, „Gazcttc des Beaux-Arts", IV, 1859, s. 301; M. Viollet-lc-Duc, Dictionnaire raisonné
du mobilier français..., t. 2: Ustensiles, Paris 1874, s. 190; Braun, op. cit., s. 314; Metz, op. cit., s. 297—300; E. Maillard,
L'Orfèvrerie française des origines à la Renaissance, Paris 1942, s. 16; Evans, op. cit., s. 111; M. Aubert, S. Goubct, Cathédrales
et trésors gothiques de France, b. m. [1958], s. 424; Homburger, op. cit., s. 352. Les trésors des églises de France, Musée des Arts
Décoratifs, Paris 1965, nr 817. Za ułatwienie pozyskania fotografii tego zabytku, jak również innych francuskich reprodukowa-
nych w tym artykule, dziękuję uprzejmie prof. R. Crozet i p. H. Renou z Centre d'Etudes Supérieures de Civilisation
Médiévale w Poitiers.
13
męskie i smoki wśród zwojów wici roślinnej. Do górnej części brzuśca przylutowane plastyczne główki
ludzkie i zwierzęce. Na wardze ornament geometryzujący.
6. Cyborium zw. scyphus sancti Nicolai (ryc. 6)25. Brauweiler, skarbiec opactwa. Naczynie
wyrzeźbione z drzewa bukszpanowego, obite repusowaną i rytowaną blachą srebrną, złoconą;
części dekoracji odlewane. Czasza na bardzo niskiej podstawie, hemisferyczna, nieznacznie wybrzuszona;
w dolnej części podzielona dwunastoma owalnymi puklami z symetrycznym ornamentem roślinnym
i kolumienkami pomiędzy nimi ; w górnej części — taką samą ilością arkad, w których popiersia aposto-
łów. Nakrywa zakładana przez wciśnięcie, w całości podzielona analogicznym jak w dole czaszy puklo-
waniem, zwieńczona uchwytem do zawieszania w formie czterech miniaturowych wieżyczek dźwiga-
jących gałkę pokrytą ornamentem roślinnym.
7. Cyborium zw. Coupe de Charlemagne (ryc. 7)26. Saint-Maurice d'Agaune, skarbiec opactwa27.
Średnica 15,6 cm. Srebro złocone. Z wąskiej, u dołu rozpłaszczonej stopy wyrasta czasza w kształcie
spłaszczonej i znacznie wybrzuszonej hemisfery z prostopadłą wargą. Na nią naciśnięta nakrywa o takim
samym kształcie i wymiarach, zwieńczona uchwytem do zawieszania w formie figurki centaura, za-
pewne Chirona, z małym Achillesem. Zewnętrzną powierzchnię naczynia zdobi dekoracja repusowaną,
rytowana i puncowana : na stopie, w mandorlach, trzy postacie niezidentyfikowanych świętych z księ-
gami, na czaszy i na nakrywie sceny ewangeliczne w medalionach, między którymi popiersia aniołów
w trójkątach i prosty ornament roślinny. Rzeź niewiniątek, Chrzest Chrystusa, Magowie u Heroda, Mago-
wie podróżujący za gwiazdą i Ofiarowanie Dzieciątka zdobią czaszę, a nakrywę — Zwiastowanie, Nawiedze-
nie, Oznajmienie pasterzom o Narodzeniu Chrystusa, Boże Narodzenie i Pokłon Magów28.
8. Cyborium zw. Coupe de Saint Sigismond (ryc. 24)29. Saint-Maurice d'Agaune, skarbiec opactwa.
Średnica 16 cm. Srebro złocone. Kształt naczynia podobny do poprzedniego. Stopę dzielą pionowo
biegnące, repusowane żebra, a zwieńczenie tworzy stożkowa podstawka z kulą, którą oplatają węże. Na
stopie, wokół łączenia czaszy z nakrywą i na kuli delikatny, rytowany ornament roślinny i geometryczny30.
Wewnątrz czaszy i nakrywy rytowana dekoracja utworzona z przeplatających się wstęg (ryc. 30 i 31).
9. Cyborium zw. la Sainte Coupe (ryc. 8)31. Sens, skarbiec katedry. Średnica 18 cm. Srebro zło-
25 Dzieło kolońskie, około r. 1175, przypisywane warsztatowi klasztoru Św. Pantalcona. Bibl. : W. Bader, Die Bene-
diktincrabtei Brauweiler bei Koln, Berlin 1937, s. 209; H. Klapsia, Der Bertoldus-Kclch aus dem Kloster Wilten, „Jahrbuch der
Kunsthistorischen Sammlungcn in Wien", N. F. XII, 1938, s. 31 n. Za dostarczenie fotografii tego zabytku dziękuję uprzej-
mie mgr A. Kodurowej.
26 Wyrób według niektórych górnoreński lub burgundzki z początku XIII w., przypisywany jednak także na pod-
stawie poważnych przesłanek, złotnictwu angielskiemu. E. Aubert, Trésor de l'abbaye de Saint-Maurice d'Agaune, Paris
1872, s. 172—174; M. Conway, The Treasury oj S.Maurice d'Agaune, „The Burlington Magazine", XXI, 1912, s. 349 n. ;
Braun, op. cit., ?. 314; H. Rcincrs, Burgundisch-Alemannische Plastik, Strassburg [1943], s. 24-26; J. M. Theurillat, Le Trésor
de Saint-Maurice d'Agaune, Saint-Maurice b. г., s. 20; Swarzenski, Monuments of Romanesque Art..., il. 511 i 512; L'Art ro-
man..., nr 564. O. Homburger, Friih-und Hochmittelalterliche Stuckc im Schatz des Augustinerchorherrenstiftes von Saint -
- Maurice und in der Kathedrale zu Sitten, [w:] Fruhmittelalterliche Kunst in den Alpenlàndem, Olten und Lausanne 1954, s. 352 n.
Podobne cyborium miała niegdyś katedra w Chartres, zob. J. Evans, Art in Médiéval France 957—1498, London—-New
York —Toronto 1952, s. 111.
27 Uprzejmie dziękuję ks. kan. J. M. Theurillat za łaskawe udzielenie informacji na temat przedmiotów znajdujących
się w skarbcu opactwa i za pomoc w uzyskaniu ich fotografii.
28 Młodziutki Achilles na nauce u centaurów stanowi ten sam rodzaj opartego na mitologii antycznej komentarza
poetyckiego do scen z dzieciństwa i ukrytego życia Chrystusa, co np. mistrzowski Sagittarius na bordiurze Drzwi Gnieźnień-
skich przy temacie św. Wojciecha udającego się do szkół na naukę, por. Z. Kępiński, Symbolika Drzwi Gnieźnieńskich,
[w:] Drzwi Gnieźnieńskie, t. 2, Wrocław 1959, s. 173 nn. i 262.
29 Wyrób może górnoreński lub burgundzki. Bibl.: Aubert, op. cit., s. 175 п.; Conway, op. cit., s. 349; Braun, op.
cit. , s. 314; Theurillat, op. cit., s. 20; Homburger, op. cit., s. 352.
30 Wybrzuszenie czaszy i nakrywy zdobią fryzy arkadowe zakończone szyszkami, zaś w podobnym układzie, na cy-
borium z Sens, liśćmi. Ten wspólny dla cyboriów z Saint-Maurice i z Sens motyw występował także na kielichach drugiej
połowy w. XII, por. Oman, English Church Plate..., s. 40 п., tabl. 2.
31 Wyrób francuski, może burgundzki, z początku w. XIII. Bibl.: Barraud, op. cit., s. 574—576; A. Darcel, Renais-
sance de l'orfèvrerie du Moyen Age, „Gazcttc des Beaux-Arts", IV, 1859, s. 301; M. Viollet-lc-Duc, Dictionnaire raisonné
du mobilier français..., t. 2: Ustensiles, Paris 1874, s. 190; Braun, op. cit., s. 314; Metz, op. cit., s. 297—300; E. Maillard,
L'Orfèvrerie française des origines à la Renaissance, Paris 1942, s. 16; Evans, op. cit., s. 111; M. Aubert, S. Goubct, Cathédrales
et trésors gothiques de France, b. m. [1958], s. 424; Homburger, op. cit., s. 352. Les trésors des églises de France, Musée des Arts
Décoratifs, Paris 1965, nr 817. Za ułatwienie pozyskania fotografii tego zabytku, jak również innych francuskich reprodukowa-
nych w tym artykule, dziękuję uprzejmie prof. R. Crozet i p. H. Renou z Centre d'Etudes Supérieures de Civilisation
Médiévale w Poitiers.