Rocznik Historii Sztuki (11.1976)

LECH SOKÓŁ

CHARLES BAUDELAIRE I TEORIA GROTESKI

Badacze groteski pomijają na ogół Baudelaire'a w swych pracach, badacze Baudelaire'a natomiast lekce-
ważą to, co napisał on o grotesce. Wolfgang Kayser poświęcił w całej swej książce zaledwie kilka zdań autorowi
Kwiatów zła1, André Ferran w monumentalnym opracowaniu pt. L' Esthétique de Baudelaire niewiele ma do
powiedzenia o grotesce2. Niech nazwisko najbardziej znanego badacza groteski oraz autora jedynej książki
poświęconej całości estetyki Baudelaire'a będą znamiennymi przykładami i symbolami sytuacji, jaka się wytwo-
rzyła. Jest ona zrozumiała — groteska dopiero po wydaniu książki Kaysera (1957) stała się przedmiotem po-
ważnych i intensywnych badań w Niemczech, Anglii i USA — co nie znaczy usprawiedliwiona. Wydaje się
zatem słuszne podjęcie próby choćby najbardziej pobieżnego opisania Baudelaire'owskiej teorii groteski. Okre-
ślenie: ,,Baudelaire'owska teoria groteski" nie jest chyba nadużyciem, czego postaram się dowieść. Posłużą
mi do tego celu trzy teksty Baudelaire'a, stanowiące wyraźną i odrębną całość wśród jego pism estetycznych
i krytycznych: De Г essence du rire et généralement du comique dans les arts plastiques (1855), O kilku karyka-
turzystach francuskich (1857) i O kilku karykaturzystach obcych (1857)3.

Wszystkie trzy prace stanowią fragmenty większej całości, która wszakże nigdy nie powstała. Ich wzajemny
związek, do którego wypadnie jeszcze wrócić, jest następujący: studium filozoficzne De Vessence du rire przy-
nosi najogólniejsze sformułowania teorii komizmu i groteski; artykuły o karykaturzystach są próbą ich odnie-
sienia do konkretnych dzieł sztuki i zarazem egzemplifikacją wspierającą rozważania ogólne. Poeta nosił się
od dawna z zamiarem napisania historii karykatury, czy też obszernego traktatu poświęconego jej istocie.
Na okładce Salonu 1845 zapowiedział druk dzieła zatytułowanego De la caricature. W liście do matki z 30 sier-
pnia 1851 roku mówił o swej pracy jako gotowej do druku, w liście do Antonia Watripon z maja 1852 wspo-
minał o artykule Physiologie du rire, który przyrzekł redakcji ,,Revue de Paris". Kiedy ostatecznie ogłosił
De Vessence du rire (,,Le Portefeuille", 8 lipiec 1855), artykuł ten zaprezentowano jako część książki, która
wyjdzie wkrótce pod tytułem Peintres, statuaires et caricaturistes. W innym miejscu poeta stwierdził, że trzy
interesujące nas eseje, zatytułowane: De Vessence du rire, Les caricaturistes français, Les caricaturistes étran-
gers, to części „artykułu-monstrum", który ukaże się w „Revue des Deux Mondes". „Praca nie została nigdy
ukończona — pisze Ferran — ale sposób, w jaki Baudelaire mówi o niej, wskazuje, jak ważne miejsce zaj-
mowała w jego niepokojach, a fragmenty powstałe pozwalają osądzić idee Baudelaire'a dotyczące tej istotnej
kwestii estetycznej"4.

Studium noszące tytuł O istocie śmiechu dotyczy tyleż śmiechu, co karykatury, karykatury, co groteski.
Poeta zastrzega się, że nie zamierza przedstawiać czytelnikowi „traktatu o karykaturze", a jedynie pragnie
podzielić się z nim kilkoma refleksjami, jakie nasuwają mu się często w związku z tym „szczególnym gatunkiem".
A zatem już na wstępie dostrzegamy rzecz interesującą: Baudelaire podejmuje problem śmiechu, komizmu

1 W. Kayser, Das Groteskę. Seine Gestaltung in Malerei und Dichtung, Oldenburg 1957, s. 174—175.

2 A. Ferran, L'Esthétique de Baudelaire, Paris 1933, s. 440 - 442.

3 W przypadku studium De l'essence du rire opieram się na wydaniu: Ch. Baudelaire, Curiosités esthétiques. L'Art roman-
tique et autres oeuvres critiques, орг., wstęp, noty, bibliografia H. Lemaitre, Paris 1962; artykuły o karykaturzystach francuskich
i obcych cytuję według przekładu polskiego w edycji: Ch. Baudelaire, O sztuce. Szkice krytyczne, wybór i tłum. J. Guze, wstęp
J. Starzyński, Wrocław 1961.

4 Ferran, op. cit., s. 438.

H — Rocznik Historii Sztuki, t. XI.