Rocznik Historii Sztuki (11.1976)

ANDA ROTTENBERG

ŁÓDZKA FORMA I PROBLEM AWANGARDY*

[...] jeśli Warszawa może być nazwana pierw-
szym miastem polskiej awangardy konstruktywistycznej,
to na pewno Łodzi przysługuje zaraz następne po niej
miejsce.

(J. Starzyński, Wstęp, [w:] Katalog wystawy prac Henryka Berlewiego, Warszawa 1966).

Termin „awangarda" obejmuje swoim zakresem zjawiska w sztuce dość krótkotrwale, przemijające. Próby
węższego zdefiniowania tego pojęcia w Polsce czynione były częściej w krytyce literackiej niż w artystycznej.
Pozwoliłam sobie zatem obrać za punkt wyjścia niniejszych rozważań wypowiedź Juliana Przybosia, wybraną
z kilku innych definicji opracowanych na użytek historii literatury:

Awangardą nazywamy te ugrupowania młodych artystów, które świadomie uprawiają sztukę wyprzedzającą uznaną sztukę
swojego czasu, przeciwstawiają się panującemu smakowi, rezygnują więc z natychmiastowego powodzenia u szerokiej publiczności,
mierząc w przyszłość. Penetrując nieznane dotychczas tereny uczuć i wyobraźni, przewartościowują istniejące upodobania i skłon-
ności estetyczne, wnoszą w ocenę dzieł sztuki to, co się zowie „nową wrażliwością". Awangardową nazywa się więc sztukę nowa-
torską, antytradycjonalistyczną1.

Definicja ta jest o tyle zadowalająca, iż może być stosowana zarówno do literatury, jak i do plastyki2. Tak
więc terminu „awangarda" będę używać na określenie zespołu działań stylo- i kulturotwórczych, czyli takich,
które w myśl zacytowanej definicji, torują drogę nowym tendencjom artystycznym i kształtują nowe kryteria
ocen estetycznych.

Terminu tego będę używać również w odniesieniu do grup twórców: artystów i teoretyków, którzy stanowią
podmiot tych działań.

Termin „awangarda" funkcjonuje często jako nazwa. Np. przyjął się jako nazwa grupy poetyckiej, skupio-
nej w Krakowie wokół Tadeusza Peipera i wydawanej przez niego na początku lat dwudziestych „Zwrotnicy".
W dziedzinie plastyki nazwa ta nie przyjęła się właściwie w stosunku do żadnego z ugrupowań działających
w okresie dwudziestolecia międzywojennego. W języku potocznym jednak używa się pojęcia „awangarda"
na określenie dwu różnych zjawisk artystycznych: powstałego przed samym wybuchem drugiej wojny świa-
towej w Krakowie związku pod nazwą Grupa Krakowska oraz ugrupowania plastyków, którego wystąpienie
datuje się od zorganizowania wspólnej wystawy w roku 1923 w Wilnie. Ugrupowanie to określane bywa rów-
nież mianem polskich konstruktywistów, która to nazwa jest nieścisła — termin „konstruktywizm" obejmuje
zakres węższy, nie mieszczący w sobie wszystkich przejawów działalności plastycznej podjętej przez grupę.
Posługiwanie się kolejnymi nazwami: Blok, Praesens i „а.г.", jakie grupa ta przybierała, jest niewygodne, od-
nosi się bowiem zawsze zaledwie do części zjawiska — tej, która kryje się pod jedną z tych nazw. Chcąc zatem
objąć możliwie szeroko całość zagadnienia, wyodrębniając je zarazem z działalności innych ugrupowań, które

* Fragmenty pracy magisterskiej pisanej w 1. 1969 — 1970 pod kierunkiem prof. Julisza Starzyńskiego w Instytucie Historii
Sztuki U.W.

1 J. Przyboś, Sens poetycki, Kraków 1963, s. 261.

2 Inni autorzy, np. Andrzej Lam, Artur Hutnikiewicz, wprowadzają definicje dokładniejsze, lecz w swej niezmienionej postaci
mogące odnosić się wyłącznie do literatury; A. Lam, Polska awangarda poetycka, Kraków 1969; A. Hutnikiewicz, Od czystej
formy do literatury faktu, Toruń 1967.