DOI Artikel:
Miziołek, Jerzy: 'Sąd Salomona, Legenda o zmarłym królu' i 'Historia Tuzji': trzy obrazy Alvise Donatiego z początku XVI wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.17216#0021
SĄD SALOMONA, LEGENDA O ZMARŁYM KRÓLU I HISTORIA TUZJI: TRZY OBRAZY ALVISE DONATIEGO Z POCZĄTKU XVI WIEKU 15
w Fabliaux, władcą Saissone (Soissons) ' lub, jak w Gęsta romanorum , królem Rzymu o imieniu Polemius.
Głównie za sprawą tego właśnie niezwykle popularnego w całej Europie dzieła literatury średniowiecznej
nasza opowieść nazywana jest często Legendą o zmarłym królu. W tej wersji występuje aż czterech synów,
podczas gdy w Fabliaux jest ich tylko dwóch. Spór rozstrzygać miało nie stukanie w trumnę i oczekiwanie
na werdykt samego zmarłego, lecz okrutne zawody. W najwcześniejszych wersjach legendy synowie mają
trafić w serce ojca dzidami48. W słynnym dziele francuskiego kaznodziei Guilaume Peraldusa (zmarłego
w 1266 roku) Summae virtutum ас vitiorum miejsce tych ostatnich zajęły łuki i strzały; właśnie one, a nie
lance będą przedstawiane w sztuce49. W roli sędziego pojawia się to komes, to „książę tej krainy", to podesta,
to bliżej nie określony król Jerozolimy i wreszcie sam Salomon50. Już dość wcześnie opowieść zyskała alego-
ryczne interpretacje. W tekstach kaznodziejów i teologów bastardzi porównywani są z bluźniercami, sędzia
z Bogiem Ojcem, a prawdziwy syn z „Synem bożym"; w Gęsta romanorum trzej bastardzi symbolizują
pogan, żydów i heretyków, a prawdziwy syn-chrześcijan51.
Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku legenda stała się historią antyczną par excellence, straciła
zupełnie swój charakter chrześcijańsko-moralizatorski. Tę nową i zawiłą wersję oparto m.in. na jednym
z rozdziałów Biblioteki historycznej Diodora Sycylijskiego. Nieszczęsny ojciec nazywany jest królem Sycylii
lub władcą Scytów, sędzia zaś to bliżej nie określony król Tracji, który ma rozsądzać sprawę następstwa
tronu pomiędzy kilkoma synami zmarłego52.
Rozpowszechniona już w XIII wieku, szczególnie we Francji, legenda stała się niezwykle popularna
w późnośredniowiecznej i renesansowej Italii. Odnajdujemy ją m.in. w pismach Alberta z Padwy53, Szymona
z Kremony (Simone da Cremona)54, Domenica Cavalchiego55, Bernardina de Bustis, św. Bernardyna ze Sieny56
i Giovanniego Sercambiego57. Dodać tu należy, iż niektórzy z wymienionych, jak św. Bernardyn i Giovanni
L'Exemplum: typologie des sources de moyen âge occidental, Turnhout 1982; A. G u r i e w i с z, Kultura i społeczeństwo średniowiecz-
nej Europy. Exempta XIII w., przeł. Z. Dobrzyniecki, Warszawa 1997, szczególnie s. 17-61. Zob. też Curtius, op. cit., s. 65-67.
46 Fabliaux dits et contes en vers français du XHIe siècle. (Fac-similé du manuscrit français 837 de la Bibliothèque Natio-
nale), a cura di H. Omont, Paris 1932, pp. 446-448. Spośród wielu znanych mi z ostatnio wydanych zbiorów fabliaux będących
na ogół krótkimi poematami o charakterze moralizatorskim (mają one zatem często charakter exemplàw) żaden nie zawiera przy-
taczanej tu opowieści. Na temat tych utworów francuskiej literatury średniowiecznej, zob. Afterword [w:] Fabliaux. Ribald Tales
from the Old French, trans. R. Hellman and R. O'Gorman, New York 1965, s. 181-196, z bibliografią; // falcone desiderato.
Poemetti erotici antico-francesi, a cura di Ch. Lee, Milano 1980, passim.
47 Gęsta romanorum, ed. von H. Oesterley, Berlin 1872, s. 342-344; Gęsta romanorum or Entertaining Moral Stones, trans,
by Ch. Swan, New York 1959, s. 80-81. Należy odnotować, iż istnieją dwie, nieco różniące się wersje - kontynentalna i angielska
- Gęsta, zob. Herrtage, op. cit. s. 478. Wersja z królem Polemiusem powstała w Anglii.
48 Wersja z dzidami opowiedziana jest przez Neckama, {De naturis rerum) zob. Aneks 1 i w Fabliaux, zob. Fabliaux dits
et contes en vers français du XlIIe siècle, s. 446-448. Zob. też Stechow, 1942, op. cit., s. 214.
49 Guilaume Peraldus, Summae virtutum ac vitiorum, Lugduni 1571, (Tract. IX, Depeccato linguae, pars II, cap. I, De
blasphemia). Na temat tej zmiany stosowanego w makabrycznych zawodach oręża, zob. Stechow, 1942, op. cit., s. 216 i n.
O Peraldusie pisze C. Delcorno, Dante e Peraldo, [w:] idem, op. cit., s. 195-227.
50 O księciu mówią Peraldus, Domenico Cavalca i Bernardino de Bustis; o królu Jerozolimy: Gęsta romanorum; o podeście:
św. Bernardyn ze Sieny, zob. przyp. 47, 54-56, 58 59.
51 Problematykę tekstów kazań analizuje Delcorno, op. cit., passim. Zob. też przytoczony w Aneksie 2 passus Szymona
z Cremony. Bernardino de Bustis takimi oto słowami poprzedza swoją wersję legendy-przypowieści o ojcu i jego trzech synach
(powołujmy się na nią w przyp. 59): „Bluźniercy niegodziwi, podobniście potępionym, o których powiada się (Арок. XVI): »Bogu
nieba bluźnili za bóle swoje i wrzody. Wiedzcież tedy, że synami nie Boga jesteście, lecz diabła«. Syn bowiem dobry nie pozwoli,
by krzywdę wyrządzić ojcu jego"; w ostatnim zdaniu (po przytoczeniu legendy, zob. przyp. 59) czytamy: „To samo zaprawdę
dotyczyć może nas: gdybyśmy byli prawdziwymi synami Boga, nie razilibyśmy go strzałami bluźnierstwa". Przeł. z łaciny Tomasz
Płóciennik. Łacińska wersja obszerniejszego fragmentu tego tekstu cytowana jest w przyp. 59.
52 Diodo ru s of Sicily, with an English trans, by C. H. Oldfather (Loeb Classical Library), vol. III, Cambridge Mass.-
London 1970, s. 197 i п. (XX, 22). Zob. też Stechow, 1942, op. cit., s. 223-225. Ten aspekt legendy wymaga dalszych badań.
53 Większość opowiadań {exemplàw) wymienianych tu autorów streszcza i komentuje Delcorno, op. cit., s. 163-191.
54 Exempta aus Handschriften, nr 96, s. 70-71; łacińska wersja tekstu tego autora i jego przekład na język polski znajduje
się w Aneksie 2.
55 Domenico Cavalca, // Pungilingua, ed. Giovanni Bottari, Milano 1837, s. 23 (cap. II). Na temat tego dominikanina,
zmarłego w 1342 г.: Delcorno, op. cii., s. 183 i przyp. 16; zob. też Sapegno, op. cit., s. 127-128.
56 San Bernardino da Siena, op. cit., s. 142 144. Zob. Aneks 3. Bernardyn powtarzał to exemplum także w innych
dziełach, m.in. De cristiana religione, zob. Delcorno, op. cit. s. 163 i n.
57 Sercambi, op. cit., s. 29-34 [Exemplo LXII]).
w Fabliaux, władcą Saissone (Soissons) ' lub, jak w Gęsta romanorum , królem Rzymu o imieniu Polemius.
Głównie za sprawą tego właśnie niezwykle popularnego w całej Europie dzieła literatury średniowiecznej
nasza opowieść nazywana jest często Legendą o zmarłym królu. W tej wersji występuje aż czterech synów,
podczas gdy w Fabliaux jest ich tylko dwóch. Spór rozstrzygać miało nie stukanie w trumnę i oczekiwanie
na werdykt samego zmarłego, lecz okrutne zawody. W najwcześniejszych wersjach legendy synowie mają
trafić w serce ojca dzidami48. W słynnym dziele francuskiego kaznodziei Guilaume Peraldusa (zmarłego
w 1266 roku) Summae virtutum ас vitiorum miejsce tych ostatnich zajęły łuki i strzały; właśnie one, a nie
lance będą przedstawiane w sztuce49. W roli sędziego pojawia się to komes, to „książę tej krainy", to podesta,
to bliżej nie określony król Jerozolimy i wreszcie sam Salomon50. Już dość wcześnie opowieść zyskała alego-
ryczne interpretacje. W tekstach kaznodziejów i teologów bastardzi porównywani są z bluźniercami, sędzia
z Bogiem Ojcem, a prawdziwy syn z „Synem bożym"; w Gęsta romanorum trzej bastardzi symbolizują
pogan, żydów i heretyków, a prawdziwy syn-chrześcijan51.
Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku legenda stała się historią antyczną par excellence, straciła
zupełnie swój charakter chrześcijańsko-moralizatorski. Tę nową i zawiłą wersję oparto m.in. na jednym
z rozdziałów Biblioteki historycznej Diodora Sycylijskiego. Nieszczęsny ojciec nazywany jest królem Sycylii
lub władcą Scytów, sędzia zaś to bliżej nie określony król Tracji, który ma rozsądzać sprawę następstwa
tronu pomiędzy kilkoma synami zmarłego52.
Rozpowszechniona już w XIII wieku, szczególnie we Francji, legenda stała się niezwykle popularna
w późnośredniowiecznej i renesansowej Italii. Odnajdujemy ją m.in. w pismach Alberta z Padwy53, Szymona
z Kremony (Simone da Cremona)54, Domenica Cavalchiego55, Bernardina de Bustis, św. Bernardyna ze Sieny56
i Giovanniego Sercambiego57. Dodać tu należy, iż niektórzy z wymienionych, jak św. Bernardyn i Giovanni
L'Exemplum: typologie des sources de moyen âge occidental, Turnhout 1982; A. G u r i e w i с z, Kultura i społeczeństwo średniowiecz-
nej Europy. Exempta XIII w., przeł. Z. Dobrzyniecki, Warszawa 1997, szczególnie s. 17-61. Zob. też Curtius, op. cit., s. 65-67.
46 Fabliaux dits et contes en vers français du XHIe siècle. (Fac-similé du manuscrit français 837 de la Bibliothèque Natio-
nale), a cura di H. Omont, Paris 1932, pp. 446-448. Spośród wielu znanych mi z ostatnio wydanych zbiorów fabliaux będących
na ogół krótkimi poematami o charakterze moralizatorskim (mają one zatem często charakter exemplàw) żaden nie zawiera przy-
taczanej tu opowieści. Na temat tych utworów francuskiej literatury średniowiecznej, zob. Afterword [w:] Fabliaux. Ribald Tales
from the Old French, trans. R. Hellman and R. O'Gorman, New York 1965, s. 181-196, z bibliografią; // falcone desiderato.
Poemetti erotici antico-francesi, a cura di Ch. Lee, Milano 1980, passim.
47 Gęsta romanorum, ed. von H. Oesterley, Berlin 1872, s. 342-344; Gęsta romanorum or Entertaining Moral Stones, trans,
by Ch. Swan, New York 1959, s. 80-81. Należy odnotować, iż istnieją dwie, nieco różniące się wersje - kontynentalna i angielska
- Gęsta, zob. Herrtage, op. cit. s. 478. Wersja z królem Polemiusem powstała w Anglii.
48 Wersja z dzidami opowiedziana jest przez Neckama, {De naturis rerum) zob. Aneks 1 i w Fabliaux, zob. Fabliaux dits
et contes en vers français du XlIIe siècle, s. 446-448. Zob. też Stechow, 1942, op. cit., s. 214.
49 Guilaume Peraldus, Summae virtutum ac vitiorum, Lugduni 1571, (Tract. IX, Depeccato linguae, pars II, cap. I, De
blasphemia). Na temat tej zmiany stosowanego w makabrycznych zawodach oręża, zob. Stechow, 1942, op. cit., s. 216 i n.
O Peraldusie pisze C. Delcorno, Dante e Peraldo, [w:] idem, op. cit., s. 195-227.
50 O księciu mówią Peraldus, Domenico Cavalca i Bernardino de Bustis; o królu Jerozolimy: Gęsta romanorum; o podeście:
św. Bernardyn ze Sieny, zob. przyp. 47, 54-56, 58 59.
51 Problematykę tekstów kazań analizuje Delcorno, op. cit., passim. Zob. też przytoczony w Aneksie 2 passus Szymona
z Cremony. Bernardino de Bustis takimi oto słowami poprzedza swoją wersję legendy-przypowieści o ojcu i jego trzech synach
(powołujmy się na nią w przyp. 59): „Bluźniercy niegodziwi, podobniście potępionym, o których powiada się (Арок. XVI): »Bogu
nieba bluźnili za bóle swoje i wrzody. Wiedzcież tedy, że synami nie Boga jesteście, lecz diabła«. Syn bowiem dobry nie pozwoli,
by krzywdę wyrządzić ojcu jego"; w ostatnim zdaniu (po przytoczeniu legendy, zob. przyp. 59) czytamy: „To samo zaprawdę
dotyczyć może nas: gdybyśmy byli prawdziwymi synami Boga, nie razilibyśmy go strzałami bluźnierstwa". Przeł. z łaciny Tomasz
Płóciennik. Łacińska wersja obszerniejszego fragmentu tego tekstu cytowana jest w przyp. 59.
52 Diodo ru s of Sicily, with an English trans, by C. H. Oldfather (Loeb Classical Library), vol. III, Cambridge Mass.-
London 1970, s. 197 i п. (XX, 22). Zob. też Stechow, 1942, op. cit., s. 223-225. Ten aspekt legendy wymaga dalszych badań.
53 Większość opowiadań {exemplàw) wymienianych tu autorów streszcza i komentuje Delcorno, op. cit., s. 163-191.
54 Exempta aus Handschriften, nr 96, s. 70-71; łacińska wersja tekstu tego autora i jego przekład na język polski znajduje
się w Aneksie 2.
55 Domenico Cavalca, // Pungilingua, ed. Giovanni Bottari, Milano 1837, s. 23 (cap. II). Na temat tego dominikanina,
zmarłego w 1342 г.: Delcorno, op. cii., s. 183 i przyp. 16; zob. też Sapegno, op. cit., s. 127-128.
56 San Bernardino da Siena, op. cit., s. 142 144. Zob. Aneks 3. Bernardyn powtarzał to exemplum także w innych
dziełach, m.in. De cristiana religione, zob. Delcorno, op. cit. s. 163 i n.
57 Sercambi, op. cit., s. 29-34 [Exemplo LXII]).