DOI article:
Miziołek, Jerzy: 'Sąd Salomona, Legenda o zmarłym królu' i 'Historia Tuzji': trzy obrazy Alvise Donatiego z początku XVI wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.17216#0022
16
JERZY MIZIOł.hK
Sercambi pisali po włosku. We włoskim (toskańskim) przekładzie dostępne też było od XIV wieku niezwykle
popularne także w Italii dzieło wspomnianego już Peraldusa58.
Tak podał - opierając się w dużym stopniu na wersji Peraldusa - treść tej legendy mediolańczyk Ber-
nardino de Bustis w opublikowanym po raz pierwszy w 1498 r. i następnie wielokrotnie wznawianym zbiorze
kazań Rosarium sermonum:
„Przeczytać można, jak to kobieta pewna powiedziała w zagniewaniu mężowi, że z trzech synów, o któ-
rych myślał, że z nią spłodził, w rzeczywistości tylko jeden jest jego synem. Po śmierci tej kobiety mąż, także
do kresu życia się zbliżywszy, sporządził testament, w którym jedynym swym dziedzicem uczynił syna praw-
dziwego. Gdy zaś każdy z synów twierdził o sobie, że to on właśnie nim jest, książę tej krainy wydał wyrok
następujący: »Niech zmarłego umieszczą przy słupie i niech strzelają do niego z łuku ci, którzy mają się za
jego synów. Który zaś z nich trafi go prosto w serce, całe dziedzictwo zmarłego obejmie«. Pierwszy więc
i drugi syn odważnie strzelili, każdy najlepiej jak umiał, trzeci zaś, który był najmłodszym i prawdziwym
synem, wiedziony wielką czułością rzekł, że w żaden sposób nie może ugodzić strzałą swego ojca, woli raczej
całe dziedzictwo utracić. Wtedy sędzia rzekł: »Oto prawdziwy syn« i jego ustanowił dziedzicem"59.
Jest zatem zupełnie prawdopodobne, że właśnie ta wersja, niewątpliwie dobrze znana mediolańskim
teologom i kaznodziejom, stała się głównym, choć zapewne nie jedynym źródłem literackim naszego drugiego
obrazu.
Zarówno w Rosarium sermonum, jak i m.in. w pismach Bernardyna ze Sieny60, legenda zestawiona jest
z opowieścią o biblijnym Sądzie Salomona. Nadto w kilku innych jej wersjach, m.in. u Sercambiego (ale nie
u Peraldusa i Bernardina de Bustis), sędzią także jest Salomon. Sercambi przedstawia Salomona jako chłopca
czy młodzieńca, a wydarzenie ma miejsce jeszcze za życia Dawida. Mowa jest tylko o dwóch synach niejakie-
go Melchizedeka - Zachariaszu i Adamie. Adam - prawdziwy syn - nie tylko wyciąga strzałę z ciała mar-
twego ojca wystrzeloną przez bastarda, ale przy odziewa go we własne szaty, by następnie urządzić mu uro-
czysty pochówek. Na koniec wybacza swemu bratu-bastardowi zbezczeszczenie doczesnych szczątków ojca
i przygarnia go do siebie61. Dopiero po opisie tego sądu młodocianego Salomona (Exemplum LXII) streszcza
Sercambi słynną opowieść o sądzie z Pierwszej Księgi Królewskiej (III, 16-28) i z Dawnych dziejów Izraela
Józefa Flawiusza, w której król Izraela jawi się, tak jak w Biblii, jako dojrzały mężczyzna (Exemplum LXIII)62.
Warto tu jeszcze dodać, iż w XIV-wiecznym, włoskim zbiorze exemplôw z naszą legendą, przechowywanym
w British Library, przeczytać można następujące słowa: Hoc iudicium fuit simile iudicio Salomonis63.
Takie zestawianie obydwu wydarzeń z Salomonem jako sędzią, uzupełniane niekiedy o inne jeszcze
sceny, odnaleźć można w rozmaitych dziełach sztuki z XIII, XIV i XV wieku64. Są nimi miniatury oraz reliefy
wykonane w drewnie lub w kości słoniowej. Jednego z najwcześniejszych i niezwykle interesujących przykła-
dów dostarcza miniatura we francuskiej Biblii z drugiej połowy XIII wieku, przechowywanej w nowojorskiej
5 Per al dus, op. cit.. O włoskim XIV-wiecznym przekładzie tego dzieła i wielkiej jego popularności także w oryginalnej,
łacińskiej wersji pisze Delcorno, op. cit., s. s. 165 i n. O poczytności i mnogości wydań tego zbioru kazań w czasach nowożyt-
nych zaświadczać mogą również egzemplarze przechowywane w Gabinecie Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej w War-
szawie.
59 Bernard i nu s de Bustis, Rosarium sermonum [...], Hagenaw, per Henricum Gran, 1503, Pars II, sermo IV R, fol.
XXIII: „O blasphematores iniquissimi, vos estis similes damnatis, de guibus dicitur (Apoc. XVI): »Blasphemaverunt deum celi pre
doloribus et vulneribus suis«. Sciatis ergo vos esse filios diaboli et non dei. Bonus enim filius non potest supportare iniuriam patris
sui. Unde legitur, quod cum quedam mulier irata cum marito suo dixisset ei quod ex tribus filiis quos putabat se habere ab illa
non habebat nisi unum, tandem mortua ipsa, maritus ipse veniens ad mortem fecit testamentum relinquens totam hereditatem
suam illi qui erat suus verus filius. Cum ergo quilibet diceret se esse illum, princeps regionis dédit sententiam ut mortuus ille
poneretur ad palum et sagittaretur ab his qui putabant se eius filios. Qui autem in corde eum rectius sagittasset, totam terram
haberet hereditatem. Primus ergo et secundus audacter sagittaverunt et melius quam potuerunt, tertius vero, qui erat iunior et verus
filius, sentiens nimiam teneritudinem mentis dixitque (!) quod nullo modo posset sagittare patrem suum, unde potius volebat
perdere totam hereditatem. Quapropter iudex dixit: »Hic est verus filius« et eum constituit heredem. Sic profecto esset de nobis:
si essemus veri filii dei contra eum blasphemie sagittas non iactaremus". O autorze Rosarium sermonum: A. Alecci, Busti
(de'Busti, de'Bustis, da Busto), Bernardino, [w:] Dizionario biografico degli italiani, t. 15, Roma 1972, s. 222-226.
60 Zob. przyp. 26 i 56 oraz Aneks 3.
61 Sercambi, op. cit., s. 29-34. Wersja z Salomonem występuje po raz pierwszy we Francji, zob. Fabliaux..., s. 446 i п.
62 U innych autorów, jak np. u Bernardyna ze Sieny, op. cit., kolejność jest odwrócona.
63 British Library, Ms. Add. 27336, k. 15 v. Zob. też Delcorno, op. cit., przyp. 32 na s. 186
64 Pigler, op. cit., s. 461-462, zestawia 35 przykładów przedstawień legendy w sztuce; jego lista (w 1974 roku), jak to
zobaczymy niżej, nie jest bynajmniej kompletna.
JERZY MIZIOł.hK
Sercambi pisali po włosku. We włoskim (toskańskim) przekładzie dostępne też było od XIV wieku niezwykle
popularne także w Italii dzieło wspomnianego już Peraldusa58.
Tak podał - opierając się w dużym stopniu na wersji Peraldusa - treść tej legendy mediolańczyk Ber-
nardino de Bustis w opublikowanym po raz pierwszy w 1498 r. i następnie wielokrotnie wznawianym zbiorze
kazań Rosarium sermonum:
„Przeczytać można, jak to kobieta pewna powiedziała w zagniewaniu mężowi, że z trzech synów, o któ-
rych myślał, że z nią spłodził, w rzeczywistości tylko jeden jest jego synem. Po śmierci tej kobiety mąż, także
do kresu życia się zbliżywszy, sporządził testament, w którym jedynym swym dziedzicem uczynił syna praw-
dziwego. Gdy zaś każdy z synów twierdził o sobie, że to on właśnie nim jest, książę tej krainy wydał wyrok
następujący: »Niech zmarłego umieszczą przy słupie i niech strzelają do niego z łuku ci, którzy mają się za
jego synów. Który zaś z nich trafi go prosto w serce, całe dziedzictwo zmarłego obejmie«. Pierwszy więc
i drugi syn odważnie strzelili, każdy najlepiej jak umiał, trzeci zaś, który był najmłodszym i prawdziwym
synem, wiedziony wielką czułością rzekł, że w żaden sposób nie może ugodzić strzałą swego ojca, woli raczej
całe dziedzictwo utracić. Wtedy sędzia rzekł: »Oto prawdziwy syn« i jego ustanowił dziedzicem"59.
Jest zatem zupełnie prawdopodobne, że właśnie ta wersja, niewątpliwie dobrze znana mediolańskim
teologom i kaznodziejom, stała się głównym, choć zapewne nie jedynym źródłem literackim naszego drugiego
obrazu.
Zarówno w Rosarium sermonum, jak i m.in. w pismach Bernardyna ze Sieny60, legenda zestawiona jest
z opowieścią o biblijnym Sądzie Salomona. Nadto w kilku innych jej wersjach, m.in. u Sercambiego (ale nie
u Peraldusa i Bernardina de Bustis), sędzią także jest Salomon. Sercambi przedstawia Salomona jako chłopca
czy młodzieńca, a wydarzenie ma miejsce jeszcze za życia Dawida. Mowa jest tylko o dwóch synach niejakie-
go Melchizedeka - Zachariaszu i Adamie. Adam - prawdziwy syn - nie tylko wyciąga strzałę z ciała mar-
twego ojca wystrzeloną przez bastarda, ale przy odziewa go we własne szaty, by następnie urządzić mu uro-
czysty pochówek. Na koniec wybacza swemu bratu-bastardowi zbezczeszczenie doczesnych szczątków ojca
i przygarnia go do siebie61. Dopiero po opisie tego sądu młodocianego Salomona (Exemplum LXII) streszcza
Sercambi słynną opowieść o sądzie z Pierwszej Księgi Królewskiej (III, 16-28) i z Dawnych dziejów Izraela
Józefa Flawiusza, w której król Izraela jawi się, tak jak w Biblii, jako dojrzały mężczyzna (Exemplum LXIII)62.
Warto tu jeszcze dodać, iż w XIV-wiecznym, włoskim zbiorze exemplôw z naszą legendą, przechowywanym
w British Library, przeczytać można następujące słowa: Hoc iudicium fuit simile iudicio Salomonis63.
Takie zestawianie obydwu wydarzeń z Salomonem jako sędzią, uzupełniane niekiedy o inne jeszcze
sceny, odnaleźć można w rozmaitych dziełach sztuki z XIII, XIV i XV wieku64. Są nimi miniatury oraz reliefy
wykonane w drewnie lub w kości słoniowej. Jednego z najwcześniejszych i niezwykle interesujących przykła-
dów dostarcza miniatura we francuskiej Biblii z drugiej połowy XIII wieku, przechowywanej w nowojorskiej
5 Per al dus, op. cit.. O włoskim XIV-wiecznym przekładzie tego dzieła i wielkiej jego popularności także w oryginalnej,
łacińskiej wersji pisze Delcorno, op. cit., s. s. 165 i n. O poczytności i mnogości wydań tego zbioru kazań w czasach nowożyt-
nych zaświadczać mogą również egzemplarze przechowywane w Gabinecie Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej w War-
szawie.
59 Bernard i nu s de Bustis, Rosarium sermonum [...], Hagenaw, per Henricum Gran, 1503, Pars II, sermo IV R, fol.
XXIII: „O blasphematores iniquissimi, vos estis similes damnatis, de guibus dicitur (Apoc. XVI): »Blasphemaverunt deum celi pre
doloribus et vulneribus suis«. Sciatis ergo vos esse filios diaboli et non dei. Bonus enim filius non potest supportare iniuriam patris
sui. Unde legitur, quod cum quedam mulier irata cum marito suo dixisset ei quod ex tribus filiis quos putabat se habere ab illa
non habebat nisi unum, tandem mortua ipsa, maritus ipse veniens ad mortem fecit testamentum relinquens totam hereditatem
suam illi qui erat suus verus filius. Cum ergo quilibet diceret se esse illum, princeps regionis dédit sententiam ut mortuus ille
poneretur ad palum et sagittaretur ab his qui putabant se eius filios. Qui autem in corde eum rectius sagittasset, totam terram
haberet hereditatem. Primus ergo et secundus audacter sagittaverunt et melius quam potuerunt, tertius vero, qui erat iunior et verus
filius, sentiens nimiam teneritudinem mentis dixitque (!) quod nullo modo posset sagittare patrem suum, unde potius volebat
perdere totam hereditatem. Quapropter iudex dixit: »Hic est verus filius« et eum constituit heredem. Sic profecto esset de nobis:
si essemus veri filii dei contra eum blasphemie sagittas non iactaremus". O autorze Rosarium sermonum: A. Alecci, Busti
(de'Busti, de'Bustis, da Busto), Bernardino, [w:] Dizionario biografico degli italiani, t. 15, Roma 1972, s. 222-226.
60 Zob. przyp. 26 i 56 oraz Aneks 3.
61 Sercambi, op. cit., s. 29-34. Wersja z Salomonem występuje po raz pierwszy we Francji, zob. Fabliaux..., s. 446 i п.
62 U innych autorów, jak np. u Bernardyna ze Sieny, op. cit., kolejność jest odwrócona.
63 British Library, Ms. Add. 27336, k. 15 v. Zob. też Delcorno, op. cit., przyp. 32 na s. 186
64 Pigler, op. cit., s. 461-462, zestawia 35 przykładów przedstawień legendy w sztuce; jego lista (w 1974 roku), jak to
zobaczymy niżej, nie jest bynajmniej kompletna.