DOI article:
Kaleciński, Marcin: Oblicza historyzmu w malarstwie Rzymu i Bolonii w latach około 1580 - 1615
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.17216#0054
48
MARCIN KALIiCIŃSKI
1. Odżycie, odrodzenie, nawrót (np. ang. revival), rozumiane jako stosowanie stylu, modusu, form artys-
tycznych poprzednich epok artystycznych. Szerokim kontekstem, także o charakterze historyczno-kulturo-
wym, będą w tym przypadku kategorie renovatio, restauratio oraz szerokie rozumienie renesansu (protore-
nesansu) i klasycyzmu3.
2. Przetrwanie, ciągłość tradycji (np. ang. survival, fr. survivance, ale i specyficzne niem. Nachleben)
- pojmowane jako istnienie równolegle ze zjawiskami nowatorskimi zjawisk kontynuatorskich, a w ówcze-
snych czasach uznanych za archaiczne. W tym miejscu musi pojawić się ważne rozróżnienie: otóż trwanie
form stylowych, uznawanych w danej epoce za archaiczne, nie należy do historyzmu. Stąd rozróżnienie hi-
storyzmu i archaizacji, rozumianej jako stosowanie dawnych form bez świadomości ich proweniencji i nada-
wanie im charakteru ewokacyjno-asocjacyjnego4.
3. Asymilacja - jako przyswojenie sobie nowych, obcych form artystycznych.
Stosunek do artystycznej przeszłości określają także formy jej odwzorowania, a więc:
1. Imitacja, naśladownictwo, o różnym stopniu wierności, zachowujące jednak tożsamość formy i treści
modelowego dzieła. Kontekst: kopie, pastisze, cytaty, falsyfikaty.
2. Adaptacja, przystosowanie (zastosowanie) dawnych form dla uzyskania nowych treści.
Trzecia z kwestii określa, jakich dziedzin artystycznych dotyczy historyzacja (archaizacja):
1. Struktury formalnej dzieła (koncepcja obrazu, stosowanie stylów historycznych w kształcie, w jakim
wówczas je pojmowano);
2. Ikonografii;
3. Poglądów estetycznych (autora dzieła, środowiska artystycznego, gustu epoki);
4. Etosu twórcy - ideałów etycznych artystów, środowisk, epoki.
KONTRREFORMACYJNY MODEL MALARSTWA RELIGIJNEGO
JAKO IDEOWY KONTEKST HISTORYZMU
Wnikliwa analiza kontrreformacyjnych tekstów dotyczących malarstwa kościelnego pozwala na wyod-
rębnienie z nich tych treści, które sankcjonują późniejsze odwołania się do ideałów etyczno-artystycznych
czasów pierwszych chrześcijan i epoki renesansu. Idealny malarz w ujęciu potrydenckich teoretyków sztuki
to christianus pictor, niemy teolog, milczący kaznodzieja. Fryderyk Boromeusz porównywał malarza do
kaznodziei, który porusza dusze i dzięki któremu na drodze zmysłowej wierni mogą kontemplować rzeczy
wzniosłe5.
Kontrreformacyjnym patronem malarstwa był św. Łukasz. Gabriele Paleotti, Gian Paolo Lomazzo,
Domenico Ottonelli i Piętro da Cortona, opisując tego ewangelistę jako pierwszego malarza chrześcijańskie-
go, autora wizerunków Matki Boskiej powstałych za jej życia, wpisywali jednocześnie jego legendę w anty-
protestancki kontekst prawomocności kultu obrazów6.
Teoretycy sztuki kontrreformacyjnej za wzór stawiali przede wszystkim malarzy włoskich działających
przed Michałem Aniołem. Gilio da Fabriano pisał: „wydaje mi się, że malarze, którzy byli przed Michałem
Aniołem, bardziej zajmowali się prawdą i pobożnością, niż przepychem"7. Wyrosła z negacji malarstwa
maniery stów pochwała dzieł „prymitywów" była istotnym głosem w dyskusji dotyczącej źródeł odnowy
malarstwa religijnego. Mającej korzenie w antyku sztuce Michała Anioła w dobie kontrreformacji przeciw-
stawiano pobożną sztukę „prymitywów". O tym, iż bazą odnowy ars sacra w czasach kontrreformacji była
sztuka poprzednich pokoleń artystów, świadczą najlepiej słowa Paleottiego, który pisał, że nie należy „wpro-
wadzać żadnych nowości, ale jak najszybciej przywrócić prawdziwą dyscyplinę i godność, którą miały dawne
3 Por. Gôtz, op. cit., s. 199-202.
Ibidem, s. 206.
5 F. Borromeo, De pictura sacra libri duo, (Milano 1624), red. C. Castiglioni, Sora 1932, s. 75.
6 G. Paleotti, Discorso intorno aile imagini sacre e profane, [w:] Trattati d'arte del cinąuecento fra manierismo e con-
troriforma, t. 2, oprać. P. Barocchi, Bari 1961, s. 506-507; G. P. Lomazzo, Trattato dell'arte delia pittura, seultura et archi-
tettura, diviso in sette libri, Milano 1584, wol. 6, s. 14-15; G. D. Ottonelli, P. Berrettini, Trattato delia Pittura e Seultura,
uso et abuso loro, (1652), wyd. pod red. V. Casale, Treviso 1973, s. 38.
7 G. A. Gilio, Dialogo nel quale si ragiona degli errori e degli abusi de pittori circa istorie..., [w:] Trattati d arte del
cinąuecento..., s. 55. Wszystkie przytoczone w artykule teksty zostały przetłumaczone przez autora.
MARCIN KALIiCIŃSKI
1. Odżycie, odrodzenie, nawrót (np. ang. revival), rozumiane jako stosowanie stylu, modusu, form artys-
tycznych poprzednich epok artystycznych. Szerokim kontekstem, także o charakterze historyczno-kulturo-
wym, będą w tym przypadku kategorie renovatio, restauratio oraz szerokie rozumienie renesansu (protore-
nesansu) i klasycyzmu3.
2. Przetrwanie, ciągłość tradycji (np. ang. survival, fr. survivance, ale i specyficzne niem. Nachleben)
- pojmowane jako istnienie równolegle ze zjawiskami nowatorskimi zjawisk kontynuatorskich, a w ówcze-
snych czasach uznanych za archaiczne. W tym miejscu musi pojawić się ważne rozróżnienie: otóż trwanie
form stylowych, uznawanych w danej epoce za archaiczne, nie należy do historyzmu. Stąd rozróżnienie hi-
storyzmu i archaizacji, rozumianej jako stosowanie dawnych form bez świadomości ich proweniencji i nada-
wanie im charakteru ewokacyjno-asocjacyjnego4.
3. Asymilacja - jako przyswojenie sobie nowych, obcych form artystycznych.
Stosunek do artystycznej przeszłości określają także formy jej odwzorowania, a więc:
1. Imitacja, naśladownictwo, o różnym stopniu wierności, zachowujące jednak tożsamość formy i treści
modelowego dzieła. Kontekst: kopie, pastisze, cytaty, falsyfikaty.
2. Adaptacja, przystosowanie (zastosowanie) dawnych form dla uzyskania nowych treści.
Trzecia z kwestii określa, jakich dziedzin artystycznych dotyczy historyzacja (archaizacja):
1. Struktury formalnej dzieła (koncepcja obrazu, stosowanie stylów historycznych w kształcie, w jakim
wówczas je pojmowano);
2. Ikonografii;
3. Poglądów estetycznych (autora dzieła, środowiska artystycznego, gustu epoki);
4. Etosu twórcy - ideałów etycznych artystów, środowisk, epoki.
KONTRREFORMACYJNY MODEL MALARSTWA RELIGIJNEGO
JAKO IDEOWY KONTEKST HISTORYZMU
Wnikliwa analiza kontrreformacyjnych tekstów dotyczących malarstwa kościelnego pozwala na wyod-
rębnienie z nich tych treści, które sankcjonują późniejsze odwołania się do ideałów etyczno-artystycznych
czasów pierwszych chrześcijan i epoki renesansu. Idealny malarz w ujęciu potrydenckich teoretyków sztuki
to christianus pictor, niemy teolog, milczący kaznodzieja. Fryderyk Boromeusz porównywał malarza do
kaznodziei, który porusza dusze i dzięki któremu na drodze zmysłowej wierni mogą kontemplować rzeczy
wzniosłe5.
Kontrreformacyjnym patronem malarstwa był św. Łukasz. Gabriele Paleotti, Gian Paolo Lomazzo,
Domenico Ottonelli i Piętro da Cortona, opisując tego ewangelistę jako pierwszego malarza chrześcijańskie-
go, autora wizerunków Matki Boskiej powstałych za jej życia, wpisywali jednocześnie jego legendę w anty-
protestancki kontekst prawomocności kultu obrazów6.
Teoretycy sztuki kontrreformacyjnej za wzór stawiali przede wszystkim malarzy włoskich działających
przed Michałem Aniołem. Gilio da Fabriano pisał: „wydaje mi się, że malarze, którzy byli przed Michałem
Aniołem, bardziej zajmowali się prawdą i pobożnością, niż przepychem"7. Wyrosła z negacji malarstwa
maniery stów pochwała dzieł „prymitywów" była istotnym głosem w dyskusji dotyczącej źródeł odnowy
malarstwa religijnego. Mającej korzenie w antyku sztuce Michała Anioła w dobie kontrreformacji przeciw-
stawiano pobożną sztukę „prymitywów". O tym, iż bazą odnowy ars sacra w czasach kontrreformacji była
sztuka poprzednich pokoleń artystów, świadczą najlepiej słowa Paleottiego, który pisał, że nie należy „wpro-
wadzać żadnych nowości, ale jak najszybciej przywrócić prawdziwą dyscyplinę i godność, którą miały dawne
3 Por. Gôtz, op. cit., s. 199-202.
Ibidem, s. 206.
5 F. Borromeo, De pictura sacra libri duo, (Milano 1624), red. C. Castiglioni, Sora 1932, s. 75.
6 G. Paleotti, Discorso intorno aile imagini sacre e profane, [w:] Trattati d'arte del cinąuecento fra manierismo e con-
troriforma, t. 2, oprać. P. Barocchi, Bari 1961, s. 506-507; G. P. Lomazzo, Trattato dell'arte delia pittura, seultura et archi-
tettura, diviso in sette libri, Milano 1584, wol. 6, s. 14-15; G. D. Ottonelli, P. Berrettini, Trattato delia Pittura e Seultura,
uso et abuso loro, (1652), wyd. pod red. V. Casale, Treviso 1973, s. 38.
7 G. A. Gilio, Dialogo nel quale si ragiona degli errori e degli abusi de pittori circa istorie..., [w:] Trattati d arte del
cinąuecento..., s. 55. Wszystkie przytoczone w artykule teksty zostały przetłumaczone przez autora.