Rocznik Historii Sztuki (27.2002)

KOLEKCJONERZY I KOLEKCJE W GDAŃSKU XVI-XIX WIEKU

173

1. Hans von Aachen (1552-1615), Sprawiedliwość i Pokój, 1604. Rysunek piórem, sangwina, lawowanie w tonie
szarym, 9,5 x 15,5 cm. Kolekcja J. Kabruna, nr 7023. Muzeum Narodowe w Gdańsku, fot. Muzeum

Dodonônaeusa (1517-1585), lekarza i botanika z Malines, autora systematycznego opisu świata roślin,
następnie kartografa Abrahama Orteliusa (1527-1598), który wraz z Vivieną z Hainaut wydał słynne Itine-
rarium (1558), dalej Justusa Lipsiusa (1547-1606), filologa, historyka, profesora Uniwersytetu Lejdejskie-
go5. W czasie malowania kunstkamer przedstawiane tam osoby, które możemy określić z imienia i nazwi-
ska, już nie żyły. Są to więc malarskie dedykacje pośmiertne dla kolekcjonerów i uczonych. Wizualne
alegoryczne treści obejmują: alegorię nauki (dyskutujący uczeni), alegorię sztuki (rzeźby i malarstwa), ale-
gorię historii (numizmaty), alegorię natury (muszle i inne naturalia) itp. Treści są usystematyzowane. W cen-
trum, nad bufetem lub niskim kredensem najważniejsze miejsce zajmuje scena religijna, staro- lub nowotes-
tamentowa: królowa Saby przed Salomonem, Maria z Dzieciątkiem, adoracja pasterzy, pokłon Trzech Króli.
Po bokach wiszą portrety, a w ich sąsiedztwie krajobrazy, bukiety z kwiatów. Na stole lub blacie bufetu -
muszle i artefakty; spotykamy je w większości zbiorów przyrodniczych, rejestrują je inwentarze, umiesz-
czane są w obrazach, przedstawiających galerię dzieł sztuki.

W XVIII stuleciu gdańszczanie nadal podróżowali do Holandii, gdzie armatorzy i kupcy mieli swoje
interesy. W mniejszym zakresie podróżowano z Gdańska do Anglii, Prus i Niemiec, modna stawała się
Francja. Nadal atrakcyjne w dobie oświecenia Włochy przyciągały sztuką największych mistrzów, mobili-
zowały gdańszczan do włączenia się i uczestniczenia w Grand Tour europejskich amatorów, koneserów
i znawców sztuki. Prawie każdy podróżnik stawał się we Włoszech zbieraczem, a nabyte tam dzieła, nie
zawsze najwyższej jakości artystycznej, były materialnym świadectwem nowych doświadczeń6.

Na przełomie XVIII i XIX w. oraz początku XIX stulecia uniwersalna rola sztuki zastąpiona została
ideami romantycznymi. Kształtowały one odmienny wizerunek kolekcjonera świadomego swojej roli wobec
współziomków i miasta. Przykładem jest Jacob Kabrun, który zadbał, by zgromadzona przez niego galeria
malarstwa, kolekcje rysunków i grafiki służyły miastu, pozbawionemu instytucji muzealnej. Kabrun zabie-
gał o utworzenie instytutu sztuk wyzwolonych, w którym gdańska młodzież mogłaby uczyć się rzeźby,
rysunku i malarstwa. Dopiero powołanie Szkoły Sztuk Pięknych, a w 1872 r. Muzeum Miejskiego w Gdań-
sku, wypełniło lukę w kulturalnej topografii, zaś zbiory Kabruna legły u podstaw tych instytucji.

5U. Hârting, Gemàlde im Gemalde. Galeriebilder, Gemalte, Kunstkammer und Sammelungportrats, 1994, „Weltkunst
Aktuelle Zeitschrift fur Kunst Antiquitàten", Teil I, H. 4, 12-20 Marz, s. 449.

6 E. Manikowska, Zbiór obrazów i rzeźb Artura i Zofii Potockich z Krzeszowic. Ze studiów nad XIX-wiecznym kolekcjo-
nerstwem w Polsce, „Rocznik Historii Sztuki", XXV, 2000, s. 152.