DOI Artikel:
Wisłocki, Marcin: Upamiętnienie i gloryfikacja w ewangelickiej sztuce Pomorza w XVI - XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14536#0251
UIłAM11- I N11 N11 I (il OKYI 1КЛС.1Л \V I \V\\( il.I.K KII J S/I I ( 1 l'OMOR/Л \\ XVI-XVI1 Wll-.KU 245
Epitafia i nagrobki, choć odgrywały ważną rolę, były tylko jedną z form upamiętnienia i gloryfikacji
patronów książęcych i szlacheckich. Niewątpliwym wzorcem dla fundatorów szlacheckich musiała być kaplica
na zamku szczecińskim, w której oprócz sarkofagów książęcych (w krypcie) znajdowały się zbroje i cho-
rągwie zmarłych książąt"4. Także w kościołach, będących pod patronatem szlacheckim, zawieszano ele-
menty osobistego uzbrojenia (Vilmnitz na Rugii; Niepars, okręg Nordvorpommern115). W Samtens na Rugii
w tym celu została wykonana w warsztacie Hansa Luchta (ok. 1635) specjalna kamienna konsola z wyobra-
żeniem anioła, stanowiąca swoistą aluzję do popularnego w okresie nowożytnym toposu miles christia-
nus116. Popularną praktyką było umieszczanie na ścianach kościołów herbów - na przykład z okazji ślubów
{Allianzwappen - w Ahrenshagen, okręg Nordvorpommern, początek XVII w.)"7 - oraz heraldycznych
tablic przodków (Ahnentafel, w kościele w Mechowie koło Pyrzyc, 1589)"8. Stawały się one widomym
znakiem praw własności patrona, a także potwierdzeniem jego ważnej roli w życiu ewangelickiej gminy.
Obecność samych herbów, pozbawionych towarzyszącej inskrypcji, świadczy o pełnieniu przez nie w więk-
szym stopniu funkcji stanowej gloryfikacji rodu.
Programy heraldyczne na elementach wyposażenia wnętrz stanowiły wyraz obecności patrona przez
jego herb"9. Nierzadko jest on jedynym motywem, zdobiącym ambony, chrzcielnice, a także empory i loże
kolatorskie120. Do takich zaliczyć można ambony w Żukowie koło Pyrzyc, 1630 (il. 43)121, Ognicy (po
1612)122, z herbami na polach korpusu. Heraldyczny program mógł się znajdować również na baldachimie
(Witno, 1664)123. Umieszczenie herbów na ambonie było, oprócz niewątpliwego zaznaczenia udziału w fun-
dacji, także znakiem stanowej zależności gminy od patrona124. Znak ten jest zrozumiały wobec faktu, iż na
pastora Lucasa Hameliusa z Baniewic (zapewne ok. 1600). Fakt upamiętnienia przez monument typowy dla szlachty tłumaczyły
heksametry inskrypcji:
HAMELIAM GENTEM CAESAR DVM GENTIBVS INFERT
NOBILIBVS NIHIL EST QVOD MVLVS CARPAT ET EIVS
TVRGIDA PVLLICIES QVANDO PRAESTANTOR ILIA EST
NOBILITAS QVAE VIRTVTIS RECTE INCIPIT ERGO
QVAM VICIIS QVAE POST MVLTOS INTERCIDIT ANNOS.
(inskrypcja wg: Le mc к e, op. cit., Bd. II, Heft 6, s. 266). Zob. też: M. Glińska, Plastyka kamienna na Pomorzu Zachodnim w
latach 1530-1640, [w:] Sztuka Pomorza Zachodniego, red. Z. Swiechowski, Warszawa 1973, s. 337-365, tutaj: s. 342.
114 „Przy ambonie krypta się znajduje, w której książęta są chowani i gdzie leżą już: Bogusław X. który anno 1523 zmarł;
Jerzy I, co zmarł w roku 1531; Barnim XI, zmarły w roku 1573. Tym trzem książętom wysoko na filarze kirys zawieszono i dwor-
skie oraz wojenne chorągwie zatknięto" - pisał augsburski patrycjusz Philipp Hainhofer w swej relacji z podróży z 1617 r. Zob.:
Filipa Hainhofera dziennik podróży, zawierający obrazki z Frankonii, Saksonii, Marchii Brandenburskiej i Pomorza w roku 1617,
przeł. i oprać. K. Gołda, Szczecin 2000, Uniwersytet Szczeciński, Wydawnictwa Źródłowe, t. 10; Źródła do dziejów Pomorza
Zachodniego, t. 9, s. 33. Zob. też: J. Kochanowska, Szczecińska rezydencja książąt pomorskich jako pomnik rodu, [w:] Zamek
książęcy w Szczecinie, Szczecin 1992, s. 129-144, tutaj: s. 132. O tym, że przykład kaplicy szczecińskiej stanowił wzór dla szlachty,
świadczyć może wzmianka o chorągwiach nagrobnych upamiętniających hrabiów von Eberstein w kościele Mariackim w Nowo-
gardzie; chorągwie te znajdowały się w kościele jeszcze w początkach XIX w. - Lemcke, Bd. III, Heft 9, s. 246. Na temat
chorągwi nagrobnych: J.A. Chrościcki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Dzieje i sztuka. Studia z dziejów sztuki
i doktryn artystycznych, Warszawa 1974, s. 67-80; I. Kozina, J.K. Ostrowski, Grabfahnen mit Portràtdarstellungen in Polen
und Ostpreussen, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte", 55, 1992, Heft 2, s. 225-255; Cieślak, Kościół-cmentarzem..., s. 115-121.
115 В a i e r, E n d e, D r à g e r, H a n d o r f, 011 m a n n s, op. cit., s. 73.
116 Haseł ber g, op. cit., Heft 4, s. 335; Romer, op. cit., s. 47, 103. Na temat toposu miles christianus: Wang, op. cit..
s. 39-104.
117 K. M о 11 e r, Allianzwappen, [ w: ] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, Bd. I, hg. O. S с h m i 11, Stuttgart 1937, szp.
374-375.
I1X Lemcke, op. cit., Bd. II, Heft 7, s. 412 i n. Zob. też: К. Molier, Ahnentafel, [w:] Reallexikon..., Bd. I, szp. 228-233;
O. Neubecker, Ahnenwappen, [w:] Reallexikon..., Bd. I, szp. 374-375.
119 Por.: J. Harasimowicz, Sztuka reformacji na Pomorzu Zachodnim i Środkowym Nadodrzu. Stan i perspektywy badań.
„Biuletyn Historii Sztuki", 54, 1992, nr 3, s. 1-12, tutaj: s. 7.
120 Por.: Harasimowicz, Treści..., s. 77 i п., 106-110, 130, 142-151.
121 Sygnowana: MARTINVS NIETE, zob.: Lemcke, op. cit., Bd. II, Heft 7, s. 513 i п.
122 Niezachowana. Lemcke, op. cit., Bd. II, Heft 6, s. 277.
123 Ibidem, Bd. IV, Heft 11, s. 243.
124 H a r a s i m o w i с z, Treści..., s. 106-110, G. К i e В 1 i n g, Der Herrschaftsstand. Aspekte der repràsentativer Gestaltung
im evangelischen Kirchenbau, Beitrage zur Kunstwissenschaft, Bd. 58, Mùnchen 1995; idem: Der Herrschaftsstand. Tin bedeu-
tungsvolles Ausstattungsstuck im evangelischen Kirchenraum - Hinweise zu seiner Ikonographie, [w:] Die Bilder in den lutheri-
schen Kirchen. Ikonographische Studien, hg. P. Pose h ars к y, Miinchen 1998, s. 185-194. Zob. też: R. Wex. Ordnung und
Unfriede. Raumprobleme des protestantischen Kirchenbaus im 17. und 1H. Jahrhundert in Deutschland, Kulturwissenschaftliche
Epitafia i nagrobki, choć odgrywały ważną rolę, były tylko jedną z form upamiętnienia i gloryfikacji
patronów książęcych i szlacheckich. Niewątpliwym wzorcem dla fundatorów szlacheckich musiała być kaplica
na zamku szczecińskim, w której oprócz sarkofagów książęcych (w krypcie) znajdowały się zbroje i cho-
rągwie zmarłych książąt"4. Także w kościołach, będących pod patronatem szlacheckim, zawieszano ele-
menty osobistego uzbrojenia (Vilmnitz na Rugii; Niepars, okręg Nordvorpommern115). W Samtens na Rugii
w tym celu została wykonana w warsztacie Hansa Luchta (ok. 1635) specjalna kamienna konsola z wyobra-
żeniem anioła, stanowiąca swoistą aluzję do popularnego w okresie nowożytnym toposu miles christia-
nus116. Popularną praktyką było umieszczanie na ścianach kościołów herbów - na przykład z okazji ślubów
{Allianzwappen - w Ahrenshagen, okręg Nordvorpommern, początek XVII w.)"7 - oraz heraldycznych
tablic przodków (Ahnentafel, w kościele w Mechowie koło Pyrzyc, 1589)"8. Stawały się one widomym
znakiem praw własności patrona, a także potwierdzeniem jego ważnej roli w życiu ewangelickiej gminy.
Obecność samych herbów, pozbawionych towarzyszącej inskrypcji, świadczy o pełnieniu przez nie w więk-
szym stopniu funkcji stanowej gloryfikacji rodu.
Programy heraldyczne na elementach wyposażenia wnętrz stanowiły wyraz obecności patrona przez
jego herb"9. Nierzadko jest on jedynym motywem, zdobiącym ambony, chrzcielnice, a także empory i loże
kolatorskie120. Do takich zaliczyć można ambony w Żukowie koło Pyrzyc, 1630 (il. 43)121, Ognicy (po
1612)122, z herbami na polach korpusu. Heraldyczny program mógł się znajdować również na baldachimie
(Witno, 1664)123. Umieszczenie herbów na ambonie było, oprócz niewątpliwego zaznaczenia udziału w fun-
dacji, także znakiem stanowej zależności gminy od patrona124. Znak ten jest zrozumiały wobec faktu, iż na
pastora Lucasa Hameliusa z Baniewic (zapewne ok. 1600). Fakt upamiętnienia przez monument typowy dla szlachty tłumaczyły
heksametry inskrypcji:
HAMELIAM GENTEM CAESAR DVM GENTIBVS INFERT
NOBILIBVS NIHIL EST QVOD MVLVS CARPAT ET EIVS
TVRGIDA PVLLICIES QVANDO PRAESTANTOR ILIA EST
NOBILITAS QVAE VIRTVTIS RECTE INCIPIT ERGO
QVAM VICIIS QVAE POST MVLTOS INTERCIDIT ANNOS.
(inskrypcja wg: Le mc к e, op. cit., Bd. II, Heft 6, s. 266). Zob. też: M. Glińska, Plastyka kamienna na Pomorzu Zachodnim w
latach 1530-1640, [w:] Sztuka Pomorza Zachodniego, red. Z. Swiechowski, Warszawa 1973, s. 337-365, tutaj: s. 342.
114 „Przy ambonie krypta się znajduje, w której książęta są chowani i gdzie leżą już: Bogusław X. który anno 1523 zmarł;
Jerzy I, co zmarł w roku 1531; Barnim XI, zmarły w roku 1573. Tym trzem książętom wysoko na filarze kirys zawieszono i dwor-
skie oraz wojenne chorągwie zatknięto" - pisał augsburski patrycjusz Philipp Hainhofer w swej relacji z podróży z 1617 r. Zob.:
Filipa Hainhofera dziennik podróży, zawierający obrazki z Frankonii, Saksonii, Marchii Brandenburskiej i Pomorza w roku 1617,
przeł. i oprać. K. Gołda, Szczecin 2000, Uniwersytet Szczeciński, Wydawnictwa Źródłowe, t. 10; Źródła do dziejów Pomorza
Zachodniego, t. 9, s. 33. Zob. też: J. Kochanowska, Szczecińska rezydencja książąt pomorskich jako pomnik rodu, [w:] Zamek
książęcy w Szczecinie, Szczecin 1992, s. 129-144, tutaj: s. 132. O tym, że przykład kaplicy szczecińskiej stanowił wzór dla szlachty,
świadczyć może wzmianka o chorągwiach nagrobnych upamiętniających hrabiów von Eberstein w kościele Mariackim w Nowo-
gardzie; chorągwie te znajdowały się w kościele jeszcze w początkach XIX w. - Lemcke, Bd. III, Heft 9, s. 246. Na temat
chorągwi nagrobnych: J.A. Chrościcki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Dzieje i sztuka. Studia z dziejów sztuki
i doktryn artystycznych, Warszawa 1974, s. 67-80; I. Kozina, J.K. Ostrowski, Grabfahnen mit Portràtdarstellungen in Polen
und Ostpreussen, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte", 55, 1992, Heft 2, s. 225-255; Cieślak, Kościół-cmentarzem..., s. 115-121.
115 В a i e r, E n d e, D r à g e r, H a n d o r f, 011 m a n n s, op. cit., s. 73.
116 Haseł ber g, op. cit., Heft 4, s. 335; Romer, op. cit., s. 47, 103. Na temat toposu miles christianus: Wang, op. cit..
s. 39-104.
117 K. M о 11 e r, Allianzwappen, [ w: ] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, Bd. I, hg. O. S с h m i 11, Stuttgart 1937, szp.
374-375.
I1X Lemcke, op. cit., Bd. II, Heft 7, s. 412 i n. Zob. też: К. Molier, Ahnentafel, [w:] Reallexikon..., Bd. I, szp. 228-233;
O. Neubecker, Ahnenwappen, [w:] Reallexikon..., Bd. I, szp. 374-375.
119 Por.: J. Harasimowicz, Sztuka reformacji na Pomorzu Zachodnim i Środkowym Nadodrzu. Stan i perspektywy badań.
„Biuletyn Historii Sztuki", 54, 1992, nr 3, s. 1-12, tutaj: s. 7.
120 Por.: Harasimowicz, Treści..., s. 77 i п., 106-110, 130, 142-151.
121 Sygnowana: MARTINVS NIETE, zob.: Lemcke, op. cit., Bd. II, Heft 7, s. 513 i п.
122 Niezachowana. Lemcke, op. cit., Bd. II, Heft 6, s. 277.
123 Ibidem, Bd. IV, Heft 11, s. 243.
124 H a r a s i m o w i с z, Treści..., s. 106-110, G. К i e В 1 i n g, Der Herrschaftsstand. Aspekte der repràsentativer Gestaltung
im evangelischen Kirchenbau, Beitrage zur Kunstwissenschaft, Bd. 58, Mùnchen 1995; idem: Der Herrschaftsstand. Tin bedeu-
tungsvolles Ausstattungsstuck im evangelischen Kirchenraum - Hinweise zu seiner Ikonographie, [w:] Die Bilder in den lutheri-
schen Kirchen. Ikonographische Studien, hg. P. Pose h ars к y, Miinchen 1998, s. 185-194. Zob. też: R. Wex. Ordnung und
Unfriede. Raumprobleme des protestantischen Kirchenbaus im 17. und 1H. Jahrhundert in Deutschland, Kulturwissenschaftliche