DOI Artikel:
Bernatowicz, Aleksandra: Groteska a symbolika królewskiego panowania: dekoracja pokoju stołowego w łazienkowskim Białym Domu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0194
188
ALEKSANDRA BERNATOWICZ
wykreowany przez Rafaela i jego uczniów był stałym, niezmiennym punktem odniesienia dla wszystkich
realizacji tego gatunku malarstwa. Jeśli wpływ malowideł willi Madama29, a zwłaszcza Loggetty i Stufetty
był stosunkowo ograniczony, to dekoracje Loggii usytuowanych na drugim piętrze pałacu watykańskiego
stały się w niedługim czasie obowiązującym wzorem i źródłem inspiracji dla kolejnych pokoleń artystów.
Począwszy od XVI w. pojawiały się ryciny popularyzujące malowidła Loggii. Spośród licznych dekoracji
renesansowych, kopiowanych i inteipretowanych w 2. połowie XVIII w., najczęściej zwracano się właśnie
ku Loggiom, traktując je jako naturalne ogniwo łączące z antycznymi groteskami. W słownikach i tekstach
teoretycznych z tego okresu Loggie są stale cytowane i rekomendowane jako zbiór modeli użytecznych dla
artystów. W tym miejscu zajmiemy się jedynie tymi wzornikami, które mogły mieć wpływ na dekorację
Plerscha. Należy tu w pierwszym rzędzie monumentalne wydawnictwo Giovanniego Volpata, prezentujące
integralną dokumentację dzieła Rafaela, opublikowane w latach 1772—177730. Luksusowa, barwna edycja
znalazła się także w bibliotece Stanisława Augusta, gdzie mieli do niej niewątpliwie dostęp królewscy ar-
tyści. Można przyjąć, że ryciny G. Volpata i Giovanniego Ottavianiego stanowiły główne źródło wiedzy
o dekoracji Loggii watykańskich w ówczesnej Polsce.
W Pokoju Stołowym Białego Domu powtórzono w swobodny sposób najważniejsze cechy modelu
stworzonego przez Rafaela i Giovanniego da Udine zarówno na pilastrach Loggii Watykańskich, jak i w po-
zostałych wspomnianych wyżej realizacjach. Pomysł pokrycia dekoracją groteskową wszystkich dostępnych
płaszczyzn, wywodzący się ze Złotego Domu Nerona, zastosowany następnie w Pokoju Kąpielowym kar-
dynała Bibbieny, w Loggettcie, i wreszcie wykorzystany na pilastrach Loggii, został wprowadzony do Salle
des Arabesques w Białym Domu. Z samej Loggii przejęto przede wszystkim wertykalizm dekoracji podzie-
lonej na pionowe panele, jakkolwiek w Białym Domu zastosowano uproszczony schemat, wprowadzając
pola tej samej szerokości i cokół. Bogactwo form geometrycznych wykorzystanych w Loggiach, w Pokoju
Stołowym Maison Blanche ograniczono do medalionów, kwadratów i prostokątów. Zrezygnowano z pelt,
okrągłych medalionów, ośmioboków, rombów, sześciokątów i wielu innych, często bardzo złożonych form
oraz z reliefów wykonanych w stiuku, imitując je w technice en grisaille.
Zasób motywów wykorzystanych w Białym Domu jest dalekim echem Loggii. „Liściasty chłopiec"
(I i IX pilaster Loggii), nieco inaczej zaaranżowany, zdobi panneaux naddrzwiowe Pokoju Stołowego; wi-
szące ryby, raki, delfiny (XI pilaster Loggii) pojawiają się w scenie z Wenus; dwa ptaki ułożone antytetycz-
nie (VII pilaster Loggii) namalowano z prawej i lewej strony pejzażu z zatoką morską; głowa mężczyzny
(Bachus?) z brodą przeistaczającą się w motyw akantu (I pilaster Loggii) została namalowana na samym
dole z lewej strony lustra nad kominkiem; motyw meandra oplecionego winną latoroślą (pilaster II Loggii,
partia cokołowa) pojawił się w narożach cokołu; znaki zodiaku (obecne w zwieńczeniu drzwi w Loggii)
znalazły się w również w warszawskim wnętrzu; medaliony naśladujące bas-reliefy (na wszystkich pila-
strach Loggii) stanowią ważny motyw dekoracyjny Pokoju Stołowego; zwój akantu, zwany z francuska
rinceau - jeden z podstawowych elementów dekoracji groteskowych, wykorzystany na wszystkich pila-
strach Loggii - w uproszczonej wersji powraca w omawianym wnętrzu na wąskich polach pod kilkoma
lustrami; podobnie motyw kandelabra - nieodzowny ornament rafaelowskiej groteski - dominuje w Salle
des Arabesques, przewijając się na wszystkich dekorowanych płaszczyznach; pejzaż wpisany w formę pół-
kola (X pilaster Loggii, XIII pilaster, część zewnętrzna) w omawianej Sali stał się ważnym, powtórzonym
sześciokrotnie elementem dekoracji31. Z symetrii będącej główną zasadą rafaelowskiej groteski wynika
powtarzalność motywów i całych układów ornamentalnych. Znamienną cechą modelu wykreowanego przez
29 W 1789 r. Ponce opublikował dzieło Arabesques antiques de bains de Livie et de la Villa Adrienne, avec les plafonds de
la Villa Madame, peints d'après les dessins de Raphaël, w którym obok dekoracji antycznych zamieścił groteski zdobiące wille
renesansowe, m.in. willę Madama.
30 Seria rycin poświecona Loggiom ukazała się w trzech częściach. Część pierwszą zatytułowano Loggie di Raffaello nel
Vaticano, (1772); część drugą - Loggie di Rafaele nel Vatica.no (1776); część trzecią poświęcono bas-reliefom - Terza et ultima
parte de la Loggie di Rafaele nel Vaticano (1777). Dzieło Volpata ukazało się w dwóch wersjach - czarno-białej i bardziej luksu-
sowej, kolorowanej. W bibliotece królewskiej znajdowały się obie wersje. AGAD, AJP, nr 216, plik Nombre des Estampes et Livres
d'Estampes du Roi, s. 39; Z. Batów s ki, Zbiór graficzny w Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa 1928. Por. też: Giovanni
Volpato 1735-1803, Milano 1998.
1 Malowidła pejzażowe, mimo że stanowią integralną część dekoracji Pokoju Stołowego, wymagają odrębnych badan for-
malnych. Toteż zamierzam poświęcić im osobne studium, natomiast w niniejszym artykule uwzględniam jedynie te zagadnienia,
które mają związek z programem ideowym całej dekoracji.
ALEKSANDRA BERNATOWICZ
wykreowany przez Rafaela i jego uczniów był stałym, niezmiennym punktem odniesienia dla wszystkich
realizacji tego gatunku malarstwa. Jeśli wpływ malowideł willi Madama29, a zwłaszcza Loggetty i Stufetty
był stosunkowo ograniczony, to dekoracje Loggii usytuowanych na drugim piętrze pałacu watykańskiego
stały się w niedługim czasie obowiązującym wzorem i źródłem inspiracji dla kolejnych pokoleń artystów.
Począwszy od XVI w. pojawiały się ryciny popularyzujące malowidła Loggii. Spośród licznych dekoracji
renesansowych, kopiowanych i inteipretowanych w 2. połowie XVIII w., najczęściej zwracano się właśnie
ku Loggiom, traktując je jako naturalne ogniwo łączące z antycznymi groteskami. W słownikach i tekstach
teoretycznych z tego okresu Loggie są stale cytowane i rekomendowane jako zbiór modeli użytecznych dla
artystów. W tym miejscu zajmiemy się jedynie tymi wzornikami, które mogły mieć wpływ na dekorację
Plerscha. Należy tu w pierwszym rzędzie monumentalne wydawnictwo Giovanniego Volpata, prezentujące
integralną dokumentację dzieła Rafaela, opublikowane w latach 1772—177730. Luksusowa, barwna edycja
znalazła się także w bibliotece Stanisława Augusta, gdzie mieli do niej niewątpliwie dostęp królewscy ar-
tyści. Można przyjąć, że ryciny G. Volpata i Giovanniego Ottavianiego stanowiły główne źródło wiedzy
o dekoracji Loggii watykańskich w ówczesnej Polsce.
W Pokoju Stołowym Białego Domu powtórzono w swobodny sposób najważniejsze cechy modelu
stworzonego przez Rafaela i Giovanniego da Udine zarówno na pilastrach Loggii Watykańskich, jak i w po-
zostałych wspomnianych wyżej realizacjach. Pomysł pokrycia dekoracją groteskową wszystkich dostępnych
płaszczyzn, wywodzący się ze Złotego Domu Nerona, zastosowany następnie w Pokoju Kąpielowym kar-
dynała Bibbieny, w Loggettcie, i wreszcie wykorzystany na pilastrach Loggii, został wprowadzony do Salle
des Arabesques w Białym Domu. Z samej Loggii przejęto przede wszystkim wertykalizm dekoracji podzie-
lonej na pionowe panele, jakkolwiek w Białym Domu zastosowano uproszczony schemat, wprowadzając
pola tej samej szerokości i cokół. Bogactwo form geometrycznych wykorzystanych w Loggiach, w Pokoju
Stołowym Maison Blanche ograniczono do medalionów, kwadratów i prostokątów. Zrezygnowano z pelt,
okrągłych medalionów, ośmioboków, rombów, sześciokątów i wielu innych, często bardzo złożonych form
oraz z reliefów wykonanych w stiuku, imitując je w technice en grisaille.
Zasób motywów wykorzystanych w Białym Domu jest dalekim echem Loggii. „Liściasty chłopiec"
(I i IX pilaster Loggii), nieco inaczej zaaranżowany, zdobi panneaux naddrzwiowe Pokoju Stołowego; wi-
szące ryby, raki, delfiny (XI pilaster Loggii) pojawiają się w scenie z Wenus; dwa ptaki ułożone antytetycz-
nie (VII pilaster Loggii) namalowano z prawej i lewej strony pejzażu z zatoką morską; głowa mężczyzny
(Bachus?) z brodą przeistaczającą się w motyw akantu (I pilaster Loggii) została namalowana na samym
dole z lewej strony lustra nad kominkiem; motyw meandra oplecionego winną latoroślą (pilaster II Loggii,
partia cokołowa) pojawił się w narożach cokołu; znaki zodiaku (obecne w zwieńczeniu drzwi w Loggii)
znalazły się w również w warszawskim wnętrzu; medaliony naśladujące bas-reliefy (na wszystkich pila-
strach Loggii) stanowią ważny motyw dekoracyjny Pokoju Stołowego; zwój akantu, zwany z francuska
rinceau - jeden z podstawowych elementów dekoracji groteskowych, wykorzystany na wszystkich pila-
strach Loggii - w uproszczonej wersji powraca w omawianym wnętrzu na wąskich polach pod kilkoma
lustrami; podobnie motyw kandelabra - nieodzowny ornament rafaelowskiej groteski - dominuje w Salle
des Arabesques, przewijając się na wszystkich dekorowanych płaszczyznach; pejzaż wpisany w formę pół-
kola (X pilaster Loggii, XIII pilaster, część zewnętrzna) w omawianej Sali stał się ważnym, powtórzonym
sześciokrotnie elementem dekoracji31. Z symetrii będącej główną zasadą rafaelowskiej groteski wynika
powtarzalność motywów i całych układów ornamentalnych. Znamienną cechą modelu wykreowanego przez
29 W 1789 r. Ponce opublikował dzieło Arabesques antiques de bains de Livie et de la Villa Adrienne, avec les plafonds de
la Villa Madame, peints d'après les dessins de Raphaël, w którym obok dekoracji antycznych zamieścił groteski zdobiące wille
renesansowe, m.in. willę Madama.
30 Seria rycin poświecona Loggiom ukazała się w trzech częściach. Część pierwszą zatytułowano Loggie di Raffaello nel
Vaticano, (1772); część drugą - Loggie di Rafaele nel Vatica.no (1776); część trzecią poświęcono bas-reliefom - Terza et ultima
parte de la Loggie di Rafaele nel Vaticano (1777). Dzieło Volpata ukazało się w dwóch wersjach - czarno-białej i bardziej luksu-
sowej, kolorowanej. W bibliotece królewskiej znajdowały się obie wersje. AGAD, AJP, nr 216, plik Nombre des Estampes et Livres
d'Estampes du Roi, s. 39; Z. Batów s ki, Zbiór graficzny w Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa 1928. Por. też: Giovanni
Volpato 1735-1803, Milano 1998.
1 Malowidła pejzażowe, mimo że stanowią integralną część dekoracji Pokoju Stołowego, wymagają odrębnych badan for-
malnych. Toteż zamierzam poświęcić im osobne studium, natomiast w niniejszym artykule uwzględniam jedynie te zagadnienia,
które mają związek z programem ideowym całej dekoracji.