DOI Artikel:
Grzybkowska, Teresa: Orgród Armidy arkadyjskiej - Heleny Radziwiłłowej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14577#0012
6
TERESA GRZYBKOWSKA
W Arkadii i Nieborowie znajdowały się dowody zażyłości tych arystokratek, skoligaconych przez małżeń-
stwo swoich dzieci - najmłodsza córka Radziwiłłowej, Aniela, 16 lipca 1800 r. poślubiła syna Izabeli, Kon-
stantego Adama. Rozpoczęte w Arkadii wesele zakończyło się po paru dniach w Puławach3. Intelektualny
oraz emocjonalny związek obu kobiet był długi i trwały: obie księżne nieustannie korespondowały, wymie-
niając myśli i pomysły, korzystały z usług tych samych artystów, polecały sobie rzemieślników.
Trzecia z wielkich dam - Izabela Lubomirska, wówczas urządzała swój park w Mokotowie. W licznych
podróżach, dzięki znawstwu i wiedzy zięcia, Stanisława Kostki Potockiego, dokonywała trafnych zakupów
dzieł sztuki. Ta jedna z najbogatszych kobiet w Europie oddawała się wychowaniu swego pięknego i mądrego
pasierba Henryka, którego adoptowała, gdy ten liczył lat sześć4. Wszystkie te wielkie damy władały dosko-
nałym dowcipem i piórem, wszystkie od 1783 r. należały do kobiecej loży Dobroczynność5, dzięki czemu
treści wolnomularskie można odnaleźć w tworzonych przez nie założeniach ogrodowych, rzeźbach, budow-
lach. W czasach króla Stanisława Augusta, naczelnego wolnomularza w Polsce, idee bractwa ściśle związane
z postępową myślą oświeceniową mogły swobodnie rozkwitać. Nic dziwnego, że z masonerią związała się
elita państwa - arystokracja, artyści, intelektualiści. A nie była to sytuacja powszechna, bowiem wolnomu-
larstwo zostało potępione w 1740 r. przez papieża Klemensa XII iw 1751 r. przez Benedykta XIV.
Radziwiłłowa słynęła z wykształcenia, znajomości sztuk pięknych, literatury, muzyki, władała kilkoma
językami6. Podziwiano jej urodę, wdzięk i oryginalną osobowość. Uzdolniona muzycznie grała na klawikor-
dzie i organach, śpiewała pięknym kontraltem, z powodzeniem brała udział w amatorskich przedstawieniach
operowych, malowała, pisała literackie teksty po francusku. Znała wiele osobistości europejskich, przyjmo-
wana była na dworach w Berlinie, Wiedniu i Petersburgu. Przyjacielskie stosunki łączyły ją z carycą Kata-
rzyną II, która ofiarowywała rzeźby do arkadyjskiej kolekcji antyków. Za podobny dar dziękowała również
Pawłowi 1, a Aleksandrowi I za kamień ingryjski użyty do budowy Cyrku. Z królem pruskim Fryderykiem
II była związana przez małżeństwo z Ludwiką Hohenzollern uwielbianego syna Antoniego, cenionego kom-
pozytora, autora opery Faust wedle dramatu Johanna Wolfganga Goethego, granej z powodzeniem w Euro-
pie. Antoni Radziwiłł utrzymywał osobiste przyjazne kontakty z autorem Fausta, znał Ludwiga van Beetho-
vena, Feliksa Mendelssohna-Bartholdy, Fryderyka Chopina.
Ciekawe, że księżna nigdy nie zapragnęła zobaczyć Włoch ani Francji, nie mówiąc o Grecji. Odwie-
dzała natomiast często Petersburg i Berlin. Swoją kosmopolityczną osobowość realizowała na polskiej wsi,
zapraszając tu świat wielkich idei i sztuki. Nie będąc nigdy w Anglii, stworzyła na prowincji Europy jeden
z piękniejszych i mądrzejszych, w skali ogólnej, ogrodów w typie angielskim, o silnym charakterze elegij-
nym, przypominającym o przemijaniu i kruchości ludzkiego życia.
ARKADIA I JEJ BUDOWLE
Wykwintny park, tworzony od 1778 r. na granicy dóbr nieborowskich, nazwała Arkadią. Udoskonalała
go przeszło czterdzieści lat, aż do chwili śmierci w roku 1821. Długo trwająca praca musiała jej sprawiać
przede wszystkim wielką przyjemność. Arkadia stała się sensem i radością jej życia, prawdziwym schronie-
niem. W tym czasie w parku zachodziły zmiany - zrazu sentymentalno-klasycystyczny, z budowlami Szy-
mona Bogumiła Zuga, nadwornego architekta króla i księżnej, stopniowo stawał się romantyczny, głównie
za sprawą przyrody i nowatorskich dzieł Henryka Ittara, któremu Radziwiłłowa dawała pełną swobodę twór-
czą. Dzisiaj tylko z planów Ittara znamy Cyrk ze spiną, Amfiteatr, Grobowiec Złudzeń - kreacje architekto-
3 Piwko w ski, Arkadia..., s. 96; [M. Radziwiłł], Ostatnia wojewodzina wileńska. Helena z Przeździeckich
ks. Radziwiłłowa, Lwów 1892, s. 121. Piękny i sugestywny przewodnik poświęcił Arkadii pierwszy po wojnie kustosz Arkadii
i Nieborowa, dr Jan Wegner, Arkadia, Warszawa 1948.
4T. Grzybkowska, Rzeźba Lubomirskiego dłuta Canovy w Łańcucie, [w:] Materiały Muzeum Wnętrz Zamkowych
w Pszczynie, VII, Księga Pamiątkowa prof. Zdzisława Żygulskiego jun., Pszczyna 1992, s. 145-157.
5 S. M a 1 а с h o w s к i, S. L с m p i с к i, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w łatach 1738-1821, Kraków
1929, s. 77, poz. 517: Izabela Czartoryska; s. 137, poz. 2036: Izabela Lubomirska; s. 179, poz. 3036: Helena Radziwiłłowa;
W. W i 1 к o r z e w s к i, Rys histoiyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968, s. 23, 49,
66-67.
6 Wpisy w jej pamiętniku (Muzeum w Nieborowie i Arkadii. Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, rkps NB.A1.1 )
przeważnie w języku francuskim, czasami angielskim, niemieckim, włoskim, niewiele po polsku.
TERESA GRZYBKOWSKA
W Arkadii i Nieborowie znajdowały się dowody zażyłości tych arystokratek, skoligaconych przez małżeń-
stwo swoich dzieci - najmłodsza córka Radziwiłłowej, Aniela, 16 lipca 1800 r. poślubiła syna Izabeli, Kon-
stantego Adama. Rozpoczęte w Arkadii wesele zakończyło się po paru dniach w Puławach3. Intelektualny
oraz emocjonalny związek obu kobiet był długi i trwały: obie księżne nieustannie korespondowały, wymie-
niając myśli i pomysły, korzystały z usług tych samych artystów, polecały sobie rzemieślników.
Trzecia z wielkich dam - Izabela Lubomirska, wówczas urządzała swój park w Mokotowie. W licznych
podróżach, dzięki znawstwu i wiedzy zięcia, Stanisława Kostki Potockiego, dokonywała trafnych zakupów
dzieł sztuki. Ta jedna z najbogatszych kobiet w Europie oddawała się wychowaniu swego pięknego i mądrego
pasierba Henryka, którego adoptowała, gdy ten liczył lat sześć4. Wszystkie te wielkie damy władały dosko-
nałym dowcipem i piórem, wszystkie od 1783 r. należały do kobiecej loży Dobroczynność5, dzięki czemu
treści wolnomularskie można odnaleźć w tworzonych przez nie założeniach ogrodowych, rzeźbach, budow-
lach. W czasach króla Stanisława Augusta, naczelnego wolnomularza w Polsce, idee bractwa ściśle związane
z postępową myślą oświeceniową mogły swobodnie rozkwitać. Nic dziwnego, że z masonerią związała się
elita państwa - arystokracja, artyści, intelektualiści. A nie była to sytuacja powszechna, bowiem wolnomu-
larstwo zostało potępione w 1740 r. przez papieża Klemensa XII iw 1751 r. przez Benedykta XIV.
Radziwiłłowa słynęła z wykształcenia, znajomości sztuk pięknych, literatury, muzyki, władała kilkoma
językami6. Podziwiano jej urodę, wdzięk i oryginalną osobowość. Uzdolniona muzycznie grała na klawikor-
dzie i organach, śpiewała pięknym kontraltem, z powodzeniem brała udział w amatorskich przedstawieniach
operowych, malowała, pisała literackie teksty po francusku. Znała wiele osobistości europejskich, przyjmo-
wana była na dworach w Berlinie, Wiedniu i Petersburgu. Przyjacielskie stosunki łączyły ją z carycą Kata-
rzyną II, która ofiarowywała rzeźby do arkadyjskiej kolekcji antyków. Za podobny dar dziękowała również
Pawłowi 1, a Aleksandrowi I za kamień ingryjski użyty do budowy Cyrku. Z królem pruskim Fryderykiem
II była związana przez małżeństwo z Ludwiką Hohenzollern uwielbianego syna Antoniego, cenionego kom-
pozytora, autora opery Faust wedle dramatu Johanna Wolfganga Goethego, granej z powodzeniem w Euro-
pie. Antoni Radziwiłł utrzymywał osobiste przyjazne kontakty z autorem Fausta, znał Ludwiga van Beetho-
vena, Feliksa Mendelssohna-Bartholdy, Fryderyka Chopina.
Ciekawe, że księżna nigdy nie zapragnęła zobaczyć Włoch ani Francji, nie mówiąc o Grecji. Odwie-
dzała natomiast często Petersburg i Berlin. Swoją kosmopolityczną osobowość realizowała na polskiej wsi,
zapraszając tu świat wielkich idei i sztuki. Nie będąc nigdy w Anglii, stworzyła na prowincji Europy jeden
z piękniejszych i mądrzejszych, w skali ogólnej, ogrodów w typie angielskim, o silnym charakterze elegij-
nym, przypominającym o przemijaniu i kruchości ludzkiego życia.
ARKADIA I JEJ BUDOWLE
Wykwintny park, tworzony od 1778 r. na granicy dóbr nieborowskich, nazwała Arkadią. Udoskonalała
go przeszło czterdzieści lat, aż do chwili śmierci w roku 1821. Długo trwająca praca musiała jej sprawiać
przede wszystkim wielką przyjemność. Arkadia stała się sensem i radością jej życia, prawdziwym schronie-
niem. W tym czasie w parku zachodziły zmiany - zrazu sentymentalno-klasycystyczny, z budowlami Szy-
mona Bogumiła Zuga, nadwornego architekta króla i księżnej, stopniowo stawał się romantyczny, głównie
za sprawą przyrody i nowatorskich dzieł Henryka Ittara, któremu Radziwiłłowa dawała pełną swobodę twór-
czą. Dzisiaj tylko z planów Ittara znamy Cyrk ze spiną, Amfiteatr, Grobowiec Złudzeń - kreacje architekto-
3 Piwko w ski, Arkadia..., s. 96; [M. Radziwiłł], Ostatnia wojewodzina wileńska. Helena z Przeździeckich
ks. Radziwiłłowa, Lwów 1892, s. 121. Piękny i sugestywny przewodnik poświęcił Arkadii pierwszy po wojnie kustosz Arkadii
i Nieborowa, dr Jan Wegner, Arkadia, Warszawa 1948.
4T. Grzybkowska, Rzeźba Lubomirskiego dłuta Canovy w Łańcucie, [w:] Materiały Muzeum Wnętrz Zamkowych
w Pszczynie, VII, Księga Pamiątkowa prof. Zdzisława Żygulskiego jun., Pszczyna 1992, s. 145-157.
5 S. M a 1 а с h o w s к i, S. L с m p i с к i, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w łatach 1738-1821, Kraków
1929, s. 77, poz. 517: Izabela Czartoryska; s. 137, poz. 2036: Izabela Lubomirska; s. 179, poz. 3036: Helena Radziwiłłowa;
W. W i 1 к o r z e w s к i, Rys histoiyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968, s. 23, 49,
66-67.
6 Wpisy w jej pamiętniku (Muzeum w Nieborowie i Arkadii. Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, rkps NB.A1.1 )
przeważnie w języku francuskim, czasami angielskim, niemieckim, włoskim, niewiele po polsku.