DOI Artikel:
Grzybkowska, Teresa: Orgród Armidy arkadyjskiej - Heleny Radziwiłłowej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14577#0027
OGRÓD ARMIDY ARKADYJSKIEJ - HELENY RADZIWIŁLOWEJ
21
Radziwiłłowa nie ubóstwiła córek budowlą będącą kopią antycznej i napisem , tak jak Raczyński kuzyna,
ale uczciła je jednak podobnie, wznosząc mauzoleum o nowych formach, choć inspirowanych rzymską archi-
tekturą. Projektujący budowlę Ittar nawiązał do „rewolucyjnej architektury" z kręgu Charlesa André Boul-
légo oraz idei antycznego mauzoleum bohatera48.
Stosunek księżnej do śmierci był pełen melancholii, ale i stoickiego optymizmu; w przewodniku pisała:
„W myśli o śmierci, nie ma nic przerażającego"49. W sztambuchu, pisanym głównie po francusku i angiel-
sku, małymi partiami po polsku, zachowanym w bibliotece pałacu nieborowskiego, na pierwszej stronie
umieściła inwokacje do samotności, potem kilka zapisów epitafljnych oraz francuskich wierszy poświęco-
nych śmierci młodych dziewcząt, niektóre przetłumaczyła. Na ostatniej stronie czytamy: „O Śmierci? Miły
końcu nędzy Ludzkiej, lekarstwo Życia, największe dobro na Świecie! Sen twój Słodki śmiałych tylko
uszczęśliwia"50.
Arkadia była parkiem przejmująco pouczającym, ukazywała piękno natury, ale też grobowcami, napi-
sami przypominała o obecności śmierci. Budowle kierowały myśli ku dawnym kulturom, światu starożyt-
nemu, średniowieczu. Wszystko tonęło w bujnej, pachnącej, pełnej życia roślinności, która zmieniała się
wraz z porami roku, kusiła przybyszy od wiosny do jesieni. Zimą dominowały budynki i grobowce. W Księ-
dze pamiątkowej prowadzonej od 1799 do 1831 r. odnajdujemy tylko dwa wpisy zimowych wizyt51. Latem
cały ogród stwarzał szczególny nastrój poetyckiego wtajemniczenia, przypominający próby, jakimi byli pod-
dawani Pamino i Tarnina w niebawem (1791) powstałym Czarodziejskim flecie Mozarta52. Wolnomularskie
przesłanie zawarte w całym założeniu arkadyjskim co chwila dawało o sobie znać.
W Mauzoleum umieściła Radziwiłłowa wykonane przez Jakuba Seydelmanna kopie czterech obrazów
z Galerii Drezdeńskiej: Rafaela, Ferdynanda Bola, Rembrandta i Pompea Girolama Battoniego o tematach
ze Starego i Nowego Testamentu. Na plafonie widniał Geniusz Sławy wedle Aniballa Carracciego, we wnęce
ołtarzowej znajdowała się urna z czterowierszem Delille'a sławiącym pierwszą zmarłą córkę, Krystynę. Przy
klęczniku przed ołtarzem leżały wspomniane już, pomocne w rozmyślaniach książki teozoficzne i poetyckie
François Fenelona, Louisa Bourdalouego, Jeana Baptiste'a Massillona i Edwarda Younga53.
Stąd droga powrotna prowadziła obok Wodospadu i przez Cyrk wychodziło się z Arkadii. Park jeszcze
osiem lat po śmierci Radziwiłłowej musiał sprawiać wielkie wrażenie, skoro Stanisław Bratkowski dokonał
takiego wpisu: „Dzień 13 czerwca 1829 najprzyjemniejszym dotąd był dla mnie w życiu - pierwszy raz
byłem w Arkadii - a nie byłem jeszcze w Puławach"54.
ŚWIĄTYNIA DIANY
Najokazalsza i pełna znaczeń świątynia o zmieniającej się nazwie, miała dość skomplikowany plan
zarówno zewnętrzny, jak i wewnętrzny (il. 20). Ukończona została w roku 1783. Początkowo zwano ją Świą-
tynią Miłości, potem Przyjaźni, Mądrości, Salomona, wreszcie Diany. Wchodziło się od strony wschodniej,
gdzie na fryzie znajdował się wspomniany napis z Horacego „Uciekam od ludzi by odnaleźć siebie".
„Nadzieja ta urzeczywistniona jest religijną krajobrazu ciszą"55. Tutaj roznosił się zapach akacji, śpiew sło-
bardziej, że ten obraz umieszczony był w kościele zamkowym w Krakowie" (Z. Ż y g u 1 s к i j u п., Dzieje zbiorów puławskich.
Świątynia Sybilli. Dom Gotycki, Kraków 2009, s. 250).
48 Jarzewicz, op. cit., s. 128.
49 Opis Arkadii..., s. 154.
50 Zachowano pisownię oryginału.
51 Muzeum w Nieborowie i Arkadii, rkps 171. Oba wpisy pochodzą z 17 XII 1 810 r. i 2 II 1819 r.
52 Z dużej literatury ostatnio: Ch. Ja с q, Mozart, t. 1-2, tłum Z. Burakowski, Warszawa 2008; M. Notkowska,
„Czarodziejski flet" czyli marzenie dwóch wolnomularzy o idealnym państwie, „Ars Regia", X, 2007-2008, nr 17, s. 117-126;
T. Cegielski, Czy Czarodziejski flet jest operą masońską, ibidem, s. 129-134.
53 O popularności w Europie poematu Younga Death and Immortality (1742-1746) i pierwszym polskim tłumaczeniu jako
Nocy w 1785 r. F. Dmochowskiego pisze przy okazji Arkadii M. S z a f r a ń s к a, Ogród nocy, [w:] Ogród. Forma-Symbol-Marzenie.
Wystawa w Zamku Królewskim w Warszawie, 18 grudnia 1998 - 28 lutego 1999, red. M. Szafrańska, Warszawa 1999, s. 342.
W kilku miejscach tego katalogu autorka pisze wnikliwie o Arkadii i Helenie Radziwiłłowej.
54 Księga pamiątkowa Heleny Radziwiłłowej..., s. 21 (strona numerowana).
55 Opis Arkadii..., s. 147.
21
Radziwiłłowa nie ubóstwiła córek budowlą będącą kopią antycznej i napisem , tak jak Raczyński kuzyna,
ale uczciła je jednak podobnie, wznosząc mauzoleum o nowych formach, choć inspirowanych rzymską archi-
tekturą. Projektujący budowlę Ittar nawiązał do „rewolucyjnej architektury" z kręgu Charlesa André Boul-
légo oraz idei antycznego mauzoleum bohatera48.
Stosunek księżnej do śmierci był pełen melancholii, ale i stoickiego optymizmu; w przewodniku pisała:
„W myśli o śmierci, nie ma nic przerażającego"49. W sztambuchu, pisanym głównie po francusku i angiel-
sku, małymi partiami po polsku, zachowanym w bibliotece pałacu nieborowskiego, na pierwszej stronie
umieściła inwokacje do samotności, potem kilka zapisów epitafljnych oraz francuskich wierszy poświęco-
nych śmierci młodych dziewcząt, niektóre przetłumaczyła. Na ostatniej stronie czytamy: „O Śmierci? Miły
końcu nędzy Ludzkiej, lekarstwo Życia, największe dobro na Świecie! Sen twój Słodki śmiałych tylko
uszczęśliwia"50.
Arkadia była parkiem przejmująco pouczającym, ukazywała piękno natury, ale też grobowcami, napi-
sami przypominała o obecności śmierci. Budowle kierowały myśli ku dawnym kulturom, światu starożyt-
nemu, średniowieczu. Wszystko tonęło w bujnej, pachnącej, pełnej życia roślinności, która zmieniała się
wraz z porami roku, kusiła przybyszy od wiosny do jesieni. Zimą dominowały budynki i grobowce. W Księ-
dze pamiątkowej prowadzonej od 1799 do 1831 r. odnajdujemy tylko dwa wpisy zimowych wizyt51. Latem
cały ogród stwarzał szczególny nastrój poetyckiego wtajemniczenia, przypominający próby, jakimi byli pod-
dawani Pamino i Tarnina w niebawem (1791) powstałym Czarodziejskim flecie Mozarta52. Wolnomularskie
przesłanie zawarte w całym założeniu arkadyjskim co chwila dawało o sobie znać.
W Mauzoleum umieściła Radziwiłłowa wykonane przez Jakuba Seydelmanna kopie czterech obrazów
z Galerii Drezdeńskiej: Rafaela, Ferdynanda Bola, Rembrandta i Pompea Girolama Battoniego o tematach
ze Starego i Nowego Testamentu. Na plafonie widniał Geniusz Sławy wedle Aniballa Carracciego, we wnęce
ołtarzowej znajdowała się urna z czterowierszem Delille'a sławiącym pierwszą zmarłą córkę, Krystynę. Przy
klęczniku przed ołtarzem leżały wspomniane już, pomocne w rozmyślaniach książki teozoficzne i poetyckie
François Fenelona, Louisa Bourdalouego, Jeana Baptiste'a Massillona i Edwarda Younga53.
Stąd droga powrotna prowadziła obok Wodospadu i przez Cyrk wychodziło się z Arkadii. Park jeszcze
osiem lat po śmierci Radziwiłłowej musiał sprawiać wielkie wrażenie, skoro Stanisław Bratkowski dokonał
takiego wpisu: „Dzień 13 czerwca 1829 najprzyjemniejszym dotąd był dla mnie w życiu - pierwszy raz
byłem w Arkadii - a nie byłem jeszcze w Puławach"54.
ŚWIĄTYNIA DIANY
Najokazalsza i pełna znaczeń świątynia o zmieniającej się nazwie, miała dość skomplikowany plan
zarówno zewnętrzny, jak i wewnętrzny (il. 20). Ukończona została w roku 1783. Początkowo zwano ją Świą-
tynią Miłości, potem Przyjaźni, Mądrości, Salomona, wreszcie Diany. Wchodziło się od strony wschodniej,
gdzie na fryzie znajdował się wspomniany napis z Horacego „Uciekam od ludzi by odnaleźć siebie".
„Nadzieja ta urzeczywistniona jest religijną krajobrazu ciszą"55. Tutaj roznosił się zapach akacji, śpiew sło-
bardziej, że ten obraz umieszczony był w kościele zamkowym w Krakowie" (Z. Ż y g u 1 s к i j u п., Dzieje zbiorów puławskich.
Świątynia Sybilli. Dom Gotycki, Kraków 2009, s. 250).
48 Jarzewicz, op. cit., s. 128.
49 Opis Arkadii..., s. 154.
50 Zachowano pisownię oryginału.
51 Muzeum w Nieborowie i Arkadii, rkps 171. Oba wpisy pochodzą z 17 XII 1 810 r. i 2 II 1819 r.
52 Z dużej literatury ostatnio: Ch. Ja с q, Mozart, t. 1-2, tłum Z. Burakowski, Warszawa 2008; M. Notkowska,
„Czarodziejski flet" czyli marzenie dwóch wolnomularzy o idealnym państwie, „Ars Regia", X, 2007-2008, nr 17, s. 117-126;
T. Cegielski, Czy Czarodziejski flet jest operą masońską, ibidem, s. 129-134.
53 O popularności w Europie poematu Younga Death and Immortality (1742-1746) i pierwszym polskim tłumaczeniu jako
Nocy w 1785 r. F. Dmochowskiego pisze przy okazji Arkadii M. S z a f r a ń s к a, Ogród nocy, [w:] Ogród. Forma-Symbol-Marzenie.
Wystawa w Zamku Królewskim w Warszawie, 18 grudnia 1998 - 28 lutego 1999, red. M. Szafrańska, Warszawa 1999, s. 342.
W kilku miejscach tego katalogu autorka pisze wnikliwie o Arkadii i Helenie Radziwiłłowej.
54 Księga pamiątkowa Heleny Radziwiłłowej..., s. 21 (strona numerowana).
55 Opis Arkadii..., s. 147.