DOI Artikel:
Grzybkowska, Teresa: Orgród Armidy arkadyjskiej - Heleny Radziwiłłowej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14577#0034
28
TERESA GRZYBKOWSKA
siłę erotycznej perswazji równej słowom i czynom kochanka. Bohater powieści zakłada, że uwiedzie młodą
wykształconą kobietę nie swoim wdziękiem, lecz tylko czarem architektury małego domu na wsi, będącego
w jego posiadaniu. W powieści buduarowej tego czasu architektura i ogród spełniały istotną rolę w oddawa-
niu stanu ducha mieszkańców.
Formuła narracji erotycznej, wyrażającej się w architekturze, angażującej człowieka nie tylko intelek-
tualnie, ale i cieleśnie, znana była od końca XV w., kiedy w Wenecji wydano Hypnerotomachię Poliphilii
Francesca Colonny85. Książka doskonale odpowiadała gustom odbiorców obrazów Watteau i przeżywała
wówczas odrodzenie. Ta hermetyczna, najbardziej tajemnicza historia w literaturze światowej wywarła wielki
wpływ na powstające w połowie XVIII w. erotyczne powieści buduarowe. W latach 80. tego stulecia z zapa-
łem czytano najmodniejszą opowieść Nicolasa Le Camusa de Mézières Description des eaux Chantilly et
du Hameau86, w której natura i architektura tworzyły idealną scenę dla teatru uwodzenia. Le Camus pisał,
że dobry architekt musi wiedzieć, jak przeniknąć nasze uczucia, jak igrać z nimi według własnej woli, pobu-
dzać wszystkie zmysły zapachami ogrodu i śpiewem ptaków, będącymi tłem dla budowli. A i ona sama musi
zaskakiwać i stopniować emocje. Ogród Radziwiłłowej obfitował w różne znaczenia, trudno przypuszczać,
by te modne powieści francuskie były jej obce. Łączenie różnych, pozornie tylko sprzecznych czynników
erotyki i mistyki jest znamienne dla wierzeń ezoterycznych.
ARKADYJSKI KLUCZ DO ŚWIĄTYNI DIANY
W programie arkadyjskim postać Pana spełniała ważną rolę, spajając kilka wątków, czego dowodzi
forma tak ważnego przedmiotu jak klucz arkadyjski, otwierający najpewniej Świątynię Diany. Radziwiłłowa
w przewodniku pisała: „Harmonija przyrody, którą każdy tak silnie czuje w głębi łona, wiedzie aż do podwoi
przybytku. Wyrobione są one z mahoniu, a klucz do nich diamentami ozdobiony". Klucz „księżna nosiła na
złotym łańcuchu na szyi"87. Miała też przy sobie godło Arcykapłanki - kaduceusz88. A może to kaduceusz
był kluczem do Świątyni Diany, do dzisiaj niezachowanym89? Formę tego klucza-kaduceusza znamy
z rysunku Ittara (il. 27), na którym u dołu, po prawej widnieje napis i data: en Arcadie. 1806. Pytanie, czy
kaduceusz był kluczem do Świątyni Diany, czy kluczem do całej Arkadii. Pytanie niepotrzebne, bo Świąty-
nia Diany była sercem, centrum Arkadii. Wedle projektu Ittara wykonano klucz-kaduceusz, którym otwierano
Świątynię Diany. Na rysunku arkadyjski kaduceusz nie ma zwyczajowej formy, czyli uskrzydlonej laski
oplecionej wężami, zakończonej kulą. Jest graniastosłupem w trzech czwartych zastąpionym wydłużoną
płytką, dającą miejsce na ozdoby, np. wspomniane przez Radziwiłłową „diamenty" lub napis. U dołu owej
„laski" znajduje się odstająca od niej forma, będąca zaznaczeniem miejsca na prawdziwe pióro klucza, które
wykonać miał już rzemieślnik. Z jakiego materiału został wykonany, dokładnie nie wiadomo, raz uznaje się,
że był zrobiony z pozłacanego brązu, raz, że z pozłacanego szylkretu i drogich kamieni90. Ze względu na
kosztowność po śmierci Radziwiłłowej zapewne szybko zaginął. Natomiast jego forma przetrwała dwieście
lat w istniejącym kluczu z pozłacanego brązu do Świątyni Pamięci, jak nazywała się początkowo Świątynia
Sybilli w Puławach91 (il. 28). Helena Radziwiłłowa tym podarunkiem wykazała niezwykłość więzów łączą-
cych ją z Izabelą Czartoryską. Symbolika klucza zawierała tajemnicę wiele lat trwającej przyjaźni związa-
nych z masonerią dam, a przyjaźń była w tym kontekście jedną z najważniejszych cnót.
85 А. В lunt, The Hypnerotomachia Poliphili in the 17th Century France, „Journal of the Warburg Institute", I, 1937/1938,
s. 117 126; C. D e n k, Der gebàndigte Amor- Antoine Watteaus Einschiffung nach Kythera und die Hypnerotomachia Poliphili des
Francesco Colonna, [w:] Venus. Bilder einer Gôttin. Katalog zur Ausstellung der Alten Pinakothek Miinchen, 1. Februar bis 22 April
2001, s. 91-105; L. Pelletier, Ogrody namiętności w XVIII wieku, tłum. E. Szymczyk, [w:] Przestrzeń ogrodu, przestrzeń
kultury, red. G. Gazda, M Gołąb, Kraków 2009, s. 353.
86 Wydaną w Paryżu w 1783 r.
87 Pamiętnik księżnej Radziwiłłowej (synowej Ludwiki z Hohenzollernów). Czterdzieści pięć lat mojego życia (1770-1815),
przeł. К. В i a ł e с к a, t. 1, Warszawa 1912, s. 114.
88 Piwkowski, Arkadia..., s. 82.
89 T. G r z y b к o w s к a, Klucz do Arkadii Heleny Radziwiłłowej i puławskiej Świątyni Pamięci (Sybilli) Izabeli Czartoryskiej,
[w:] Księga pamiątkowa dla profesora Zbigniewa Bani, UKSW [w druku].
90 Piwkowski, Arkadia..., s. 92, pisze, że klucz wykonano ze złoconego brązu, zaś w Et in Arcadia ego..., s. 57, że
z szylkretu.
91 Jaroszewski, Rottermund, Jakub Hempel..., s. 159.
TERESA GRZYBKOWSKA
siłę erotycznej perswazji równej słowom i czynom kochanka. Bohater powieści zakłada, że uwiedzie młodą
wykształconą kobietę nie swoim wdziękiem, lecz tylko czarem architektury małego domu na wsi, będącego
w jego posiadaniu. W powieści buduarowej tego czasu architektura i ogród spełniały istotną rolę w oddawa-
niu stanu ducha mieszkańców.
Formuła narracji erotycznej, wyrażającej się w architekturze, angażującej człowieka nie tylko intelek-
tualnie, ale i cieleśnie, znana była od końca XV w., kiedy w Wenecji wydano Hypnerotomachię Poliphilii
Francesca Colonny85. Książka doskonale odpowiadała gustom odbiorców obrazów Watteau i przeżywała
wówczas odrodzenie. Ta hermetyczna, najbardziej tajemnicza historia w literaturze światowej wywarła wielki
wpływ na powstające w połowie XVIII w. erotyczne powieści buduarowe. W latach 80. tego stulecia z zapa-
łem czytano najmodniejszą opowieść Nicolasa Le Camusa de Mézières Description des eaux Chantilly et
du Hameau86, w której natura i architektura tworzyły idealną scenę dla teatru uwodzenia. Le Camus pisał,
że dobry architekt musi wiedzieć, jak przeniknąć nasze uczucia, jak igrać z nimi według własnej woli, pobu-
dzać wszystkie zmysły zapachami ogrodu i śpiewem ptaków, będącymi tłem dla budowli. A i ona sama musi
zaskakiwać i stopniować emocje. Ogród Radziwiłłowej obfitował w różne znaczenia, trudno przypuszczać,
by te modne powieści francuskie były jej obce. Łączenie różnych, pozornie tylko sprzecznych czynników
erotyki i mistyki jest znamienne dla wierzeń ezoterycznych.
ARKADYJSKI KLUCZ DO ŚWIĄTYNI DIANY
W programie arkadyjskim postać Pana spełniała ważną rolę, spajając kilka wątków, czego dowodzi
forma tak ważnego przedmiotu jak klucz arkadyjski, otwierający najpewniej Świątynię Diany. Radziwiłłowa
w przewodniku pisała: „Harmonija przyrody, którą każdy tak silnie czuje w głębi łona, wiedzie aż do podwoi
przybytku. Wyrobione są one z mahoniu, a klucz do nich diamentami ozdobiony". Klucz „księżna nosiła na
złotym łańcuchu na szyi"87. Miała też przy sobie godło Arcykapłanki - kaduceusz88. A może to kaduceusz
był kluczem do Świątyni Diany, do dzisiaj niezachowanym89? Formę tego klucza-kaduceusza znamy
z rysunku Ittara (il. 27), na którym u dołu, po prawej widnieje napis i data: en Arcadie. 1806. Pytanie, czy
kaduceusz był kluczem do Świątyni Diany, czy kluczem do całej Arkadii. Pytanie niepotrzebne, bo Świąty-
nia Diany była sercem, centrum Arkadii. Wedle projektu Ittara wykonano klucz-kaduceusz, którym otwierano
Świątynię Diany. Na rysunku arkadyjski kaduceusz nie ma zwyczajowej formy, czyli uskrzydlonej laski
oplecionej wężami, zakończonej kulą. Jest graniastosłupem w trzech czwartych zastąpionym wydłużoną
płytką, dającą miejsce na ozdoby, np. wspomniane przez Radziwiłłową „diamenty" lub napis. U dołu owej
„laski" znajduje się odstająca od niej forma, będąca zaznaczeniem miejsca na prawdziwe pióro klucza, które
wykonać miał już rzemieślnik. Z jakiego materiału został wykonany, dokładnie nie wiadomo, raz uznaje się,
że był zrobiony z pozłacanego brązu, raz, że z pozłacanego szylkretu i drogich kamieni90. Ze względu na
kosztowność po śmierci Radziwiłłowej zapewne szybko zaginął. Natomiast jego forma przetrwała dwieście
lat w istniejącym kluczu z pozłacanego brązu do Świątyni Pamięci, jak nazywała się początkowo Świątynia
Sybilli w Puławach91 (il. 28). Helena Radziwiłłowa tym podarunkiem wykazała niezwykłość więzów łączą-
cych ją z Izabelą Czartoryską. Symbolika klucza zawierała tajemnicę wiele lat trwającej przyjaźni związa-
nych z masonerią dam, a przyjaźń była w tym kontekście jedną z najważniejszych cnót.
85 А. В lunt, The Hypnerotomachia Poliphili in the 17th Century France, „Journal of the Warburg Institute", I, 1937/1938,
s. 117 126; C. D e n k, Der gebàndigte Amor- Antoine Watteaus Einschiffung nach Kythera und die Hypnerotomachia Poliphili des
Francesco Colonna, [w:] Venus. Bilder einer Gôttin. Katalog zur Ausstellung der Alten Pinakothek Miinchen, 1. Februar bis 22 April
2001, s. 91-105; L. Pelletier, Ogrody namiętności w XVIII wieku, tłum. E. Szymczyk, [w:] Przestrzeń ogrodu, przestrzeń
kultury, red. G. Gazda, M Gołąb, Kraków 2009, s. 353.
86 Wydaną w Paryżu w 1783 r.
87 Pamiętnik księżnej Radziwiłłowej (synowej Ludwiki z Hohenzollernów). Czterdzieści pięć lat mojego życia (1770-1815),
przeł. К. В i a ł e с к a, t. 1, Warszawa 1912, s. 114.
88 Piwkowski, Arkadia..., s. 82.
89 T. G r z y b к o w s к a, Klucz do Arkadii Heleny Radziwiłłowej i puławskiej Świątyni Pamięci (Sybilli) Izabeli Czartoryskiej,
[w:] Księga pamiątkowa dla profesora Zbigniewa Bani, UKSW [w druku].
90 Piwkowski, Arkadia..., s. 92, pisze, że klucz wykonano ze złoconego brązu, zaś w Et in Arcadia ego..., s. 57, że
z szylkretu.
91 Jaroszewski, Rottermund, Jakub Hempel..., s. 159.