DOI Artikel:
Grzybkowska, Teresa: Orgród Armidy arkadyjskiej - Heleny Radziwiłłowej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14577#0048
42
TERESA GRZYBKOWSKA
ności do światła"151. Oto towarzysze, jakich pragnęła mieć obok siebie, w ostatniej wędrówce w zaświaty.
Radzi wiłłowa niebawem, w 1821 г., opuści na zawsze swoją ziemską Arkadię, w której żyła sztuką i miło-
ścią, przygotowana na śmierć, którą oswajała, pozostając tam za pan brat z bogami nieba i podziemi. Choć
nie wiadomo, czy tej ziemskiej Arkadii nie uznała za szczęśliwszą od tej nieznanej, do której niebawem miał
ją zaprowadzić Hermes.
Arkadia była bodaj ostatnią, w skali ogólnej, udaną kreacją humanistycznej krainy szczęśliwości dostęp-
nej dla człowieka wykształconego, wrażliwego na uroki natury i sztuki; późniejsze próby stworzenia takiego
miejsca popadały w baśniową trywialność. Helenie Radziwiłłowej udało się wykreować na mazowieckich
łąkach własny św iat, niezależny od tego groźnego, istniejącego na zewnątrz, poza roślinnym płotem Arkadii.
Pod tym względem ta kobieta była niezwykła i nie ma równych w tak konsekwentnym budowaniu własnej
krainy miłości i śmierci152. Przekraczając bramę Arkadii wchodziło się do odrębnego świata, tajemniczego,
suwerennego, którego tylko niektóre zagadki Helena wyjaśniała gościom. Księżna stworzyła własną wizję
przeszłości, Izabella Czartoryska - przyszłości, Izabela Lubomirska - teraźniejszości. Wszystkie łączyła
masońska idea przyjaźni, spełniająca ważną rolę w ich życiu.
Wstępując do ogrodu polskiej Armidy, możemy na moment poczuć się aktorami jej teatru, poddanymi kre-
acyjnej mocy jej inteligencji i wyobraźni. Przestrzeń Arkadii Radziwiłłowej zaistniała tylko raz, w całym swym
bogactwie i złożoności jest już nie do odtworzenia. Ogród miał spełniać marzenie o idealnej Arkadii, przyj-
mował zwłaszcza wolnomularską symbolikę przyjaźni, symbolikę czarodziejskiego ogrodu Armidy, ogrodu-
-kolekcji, ogrodu miłości, wyspy umarłych. Może najbardziej był miejscem wolnomularskiej kontemplacji,
mającej doprowadzić wtajemniczonych do prawdy i szczęścia oświecenia, na drodze osobistego samodosko-
nalenia, opanowania lęku przed śmiercią, ufności w siłę światłości pokonującej moce ciemności. Ogród z jego
zielenią, rzeźbami, budowlami był kreacją artystyczną, ale miłość i śmierć pojawiały się tu w sferze realnej.
THE GARDEN OF ARCADIAN ARMIDA HELENA RADZIWIŁŁOWA
Abstract
In 1778 at Nieborów, five kilomètres from lier palace, Helena Radziwiłłowa (1753-1821) had a landscape park in the English
taste made for her which she called Arcadia. The park was based on the Attic myth popularized by Virgil, revived in the Renaissance
period by Tasso and Ariosto, and widespread in the English literaturę and parks of the late 18th century. Radziwiłłowa assumed the
name of Armida, the heroinę of the epic Gerusalemme Liberała {Jérusalem Delivered) by Torquato Tasso. Armida's garden was to
be a refuge from the world's worries. Park's buildings: Temple of Love, Archpriest Sanctum, Gothic House, Sybil's Grotto, Bur-
grave's House, then Circus and Amphithéâtre, were surrounded by thick végétation. There was a Sepulchre on the Poplar Island with
an inscription: Et In Arcadia ego, and nearby was a Grave of Illusions, erected to the memory of threc Radziwiłłowa's daughters
who died young.
The forms of the nature and follies were infiuenced by the ideas of love, eroticism, friendship, the cult of reason, of happiness
and self-improvement, but also thoughts of elapsing timc and death. Ali the threads were united by the ancient tradition and a Free-
masonic idea, reconciling apparent contradictions. Radziwiłłowa was Mistress in the Charity Lodge, the member of which was also
Izabela Czartoryska. There were the bonds of spécial friendship between the two women, which is testified by constant exchange of
ideas, advice on artists and craftsmen. The Tempie of Memory at Puławy was opened by a key in the form of caduceus, just like the
key to the Arcadian Temple of Love. The key was offered to Czartoryska by Radziwiłłowa. The secret of the key lay in the idea to
imite the main patrons of Arcadia: Hermes and his son Pan.
It was Radziwiłłowa herself who decided on the shape of her Arcadia and the way to v i sit it, described in a spécial guide pub-
lished in 1800. The most important was the Temple of Love, called also Solomon's Temple, then the Tempie of Friendship and finally
Tempie of Diana (1783). The plafond of the latter's most important room called the Panthéon featured Aurora taking Apollo's horses
out of the stables painted by Jan Piotr Norblin (1783- 1785), the thème of Masonie significance. In the Tempie of Diana, and also in
other places of the Arcadia, Helena Radziwiłłowa put ancient sculptures she eagerly collected. The last idea of the duchess was
a Helvetian House called also Crystal Palace sińce, according to her, it expressed literary ideas transparency. Arcadia of the Polish
Armida was a sovereign area of equivocal meanings, it adopted the symbolism of Armida's enchanted garden, garden-collection,
garden of love, island of the death, it concealed Masonie ideas, and was the meeting place of high society.
Translated by Grażyna Waluga
151 O 1 a u s s o n, op. cit., s. 422.
152 Zofiówka Potockich miała nieco inny charakter i nie była osobistą kreacją Zofii, wielki bowiem udział w powstaniu tego
założenia miał Szczęsny Potocki.
TERESA GRZYBKOWSKA
ności do światła"151. Oto towarzysze, jakich pragnęła mieć obok siebie, w ostatniej wędrówce w zaświaty.
Radzi wiłłowa niebawem, w 1821 г., opuści na zawsze swoją ziemską Arkadię, w której żyła sztuką i miło-
ścią, przygotowana na śmierć, którą oswajała, pozostając tam za pan brat z bogami nieba i podziemi. Choć
nie wiadomo, czy tej ziemskiej Arkadii nie uznała za szczęśliwszą od tej nieznanej, do której niebawem miał
ją zaprowadzić Hermes.
Arkadia była bodaj ostatnią, w skali ogólnej, udaną kreacją humanistycznej krainy szczęśliwości dostęp-
nej dla człowieka wykształconego, wrażliwego na uroki natury i sztuki; późniejsze próby stworzenia takiego
miejsca popadały w baśniową trywialność. Helenie Radziwiłłowej udało się wykreować na mazowieckich
łąkach własny św iat, niezależny od tego groźnego, istniejącego na zewnątrz, poza roślinnym płotem Arkadii.
Pod tym względem ta kobieta była niezwykła i nie ma równych w tak konsekwentnym budowaniu własnej
krainy miłości i śmierci152. Przekraczając bramę Arkadii wchodziło się do odrębnego świata, tajemniczego,
suwerennego, którego tylko niektóre zagadki Helena wyjaśniała gościom. Księżna stworzyła własną wizję
przeszłości, Izabella Czartoryska - przyszłości, Izabela Lubomirska - teraźniejszości. Wszystkie łączyła
masońska idea przyjaźni, spełniająca ważną rolę w ich życiu.
Wstępując do ogrodu polskiej Armidy, możemy na moment poczuć się aktorami jej teatru, poddanymi kre-
acyjnej mocy jej inteligencji i wyobraźni. Przestrzeń Arkadii Radziwiłłowej zaistniała tylko raz, w całym swym
bogactwie i złożoności jest już nie do odtworzenia. Ogród miał spełniać marzenie o idealnej Arkadii, przyj-
mował zwłaszcza wolnomularską symbolikę przyjaźni, symbolikę czarodziejskiego ogrodu Armidy, ogrodu-
-kolekcji, ogrodu miłości, wyspy umarłych. Może najbardziej był miejscem wolnomularskiej kontemplacji,
mającej doprowadzić wtajemniczonych do prawdy i szczęścia oświecenia, na drodze osobistego samodosko-
nalenia, opanowania lęku przed śmiercią, ufności w siłę światłości pokonującej moce ciemności. Ogród z jego
zielenią, rzeźbami, budowlami był kreacją artystyczną, ale miłość i śmierć pojawiały się tu w sferze realnej.
THE GARDEN OF ARCADIAN ARMIDA HELENA RADZIWIŁŁOWA
Abstract
In 1778 at Nieborów, five kilomètres from lier palace, Helena Radziwiłłowa (1753-1821) had a landscape park in the English
taste made for her which she called Arcadia. The park was based on the Attic myth popularized by Virgil, revived in the Renaissance
period by Tasso and Ariosto, and widespread in the English literaturę and parks of the late 18th century. Radziwiłłowa assumed the
name of Armida, the heroinę of the epic Gerusalemme Liberała {Jérusalem Delivered) by Torquato Tasso. Armida's garden was to
be a refuge from the world's worries. Park's buildings: Temple of Love, Archpriest Sanctum, Gothic House, Sybil's Grotto, Bur-
grave's House, then Circus and Amphithéâtre, were surrounded by thick végétation. There was a Sepulchre on the Poplar Island with
an inscription: Et In Arcadia ego, and nearby was a Grave of Illusions, erected to the memory of threc Radziwiłłowa's daughters
who died young.
The forms of the nature and follies were infiuenced by the ideas of love, eroticism, friendship, the cult of reason, of happiness
and self-improvement, but also thoughts of elapsing timc and death. Ali the threads were united by the ancient tradition and a Free-
masonic idea, reconciling apparent contradictions. Radziwiłłowa was Mistress in the Charity Lodge, the member of which was also
Izabela Czartoryska. There were the bonds of spécial friendship between the two women, which is testified by constant exchange of
ideas, advice on artists and craftsmen. The Tempie of Memory at Puławy was opened by a key in the form of caduceus, just like the
key to the Arcadian Temple of Love. The key was offered to Czartoryska by Radziwiłłowa. The secret of the key lay in the idea to
imite the main patrons of Arcadia: Hermes and his son Pan.
It was Radziwiłłowa herself who decided on the shape of her Arcadia and the way to v i sit it, described in a spécial guide pub-
lished in 1800. The most important was the Temple of Love, called also Solomon's Temple, then the Tempie of Friendship and finally
Tempie of Diana (1783). The plafond of the latter's most important room called the Panthéon featured Aurora taking Apollo's horses
out of the stables painted by Jan Piotr Norblin (1783- 1785), the thème of Masonie significance. In the Tempie of Diana, and also in
other places of the Arcadia, Helena Radziwiłłowa put ancient sculptures she eagerly collected. The last idea of the duchess was
a Helvetian House called also Crystal Palace sińce, according to her, it expressed literary ideas transparency. Arcadia of the Polish
Armida was a sovereign area of equivocal meanings, it adopted the symbolism of Armida's enchanted garden, garden-collection,
garden of love, island of the death, it concealed Masonie ideas, and was the meeting place of high society.
Translated by Grażyna Waluga
151 O 1 a u s s o n, op. cit., s. 422.
152 Zofiówka Potockich miała nieco inny charakter i nie była osobistą kreacją Zofii, wielki bowiem udział w powstaniu tego
założenia miał Szczęsny Potocki.