DOI Artikel:
Krzyżagórska-Pisarek, Katarzyna: Samson i Dalila Rubensa: problematyka atrybucji a polityka wystawiennicza muzeów
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14577#0196
190
KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK
od strony materialnej i twórczej, jak również funkcjonowania warsztatów dawnych mistrzów (z uwzględ-
nieniem współpracy uczniów) oraz historycznych praktyk malarskich. Bierze również pod uwagę materialne
zmiany w dziele sztuki, zachodzące pod wpływem czasu (przycięcia, zniszczenia, zmiany kolorów) oraz
interwencje konserwatorskie (przemalowania, retusze). W kwestiach samych atrybucji badania technolo-
giczne są ważne, ale rzadko decydujące, jak wykazały wieloletnie i kosztowne badania Rembrandt Research
Project prowadzone od 1968 r.4 Wiele zależy również od interepretacji wyników, która, tak jak samo znaw-
stwo, nie jest wolna od subiektywizmu.
Mimo braku popularności tradycyjnego znawstwa jako dyscypliny w dzisiejszej historii sztuki, nadal
dokonuje się nowych atrybucji i odkryć (choć są za rzadko publikowane), które wywierają wpływ na kształt
współczesnego muzealnictwa. W ostatnich latach przypisano Rubensowi sporo nowo odkrytych dzieł (i to
wcale nie na podstawie badań technologicznych, ale stylistycznych i historycznych), głównie z jego wcze-
snego okresu po powrocie z Włoch w 1608 г., które sprzedawano na światowych aukcjach za rekordowe
ceny5. Część obrazów zakupiły znane muzea, jak National Gallery w Londynie.
Obraz Samson i Dalila (olej, deska dębowa naklejona na płytę stolarską, 185 x 205 cm, około 1609-
-1610, National Gallery, Londyn, inv. no. NG 6461), przypisany Rubensowi w 1929 r. przez niemieckiego
rubensologa Ludwiga Burcharda, został zakupiony przez muzeum na aukcji Christie's w roku 1980, za rekor-
dową wówczas sumę 2,5 min funtów (il. 1). Pogłębiona analiza dzieła (w tym wyników technologicznych)
zapoczątkowała moje szersze badania nad atrybucjami Rubensa, szczególn ie z jego wczesnego okresu, około
1609 r. Ich owocem była moja rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Juliusza Chrościc-
kiego, zatytułowana Rubens and Connoisseurship; on the problems of attribution and rediscovery in British
and American collections (late 19th-20th century) [Rubens i znawstwo; o problemach atrybucji i odkryć
w kolekcjach brytyjskich i amerykańskich (od końca XIX do XX wieku)]6.
Oryginalne dzieło Rubensa, Samson i Dalila, odnotowano po raz ostatni w 1640 r. w kolekcji Nicolaasa
Rockoxa, wielokrotnego burmistrza Antwerpii, a po jej sprzedaży w 1641 r. ślad po nim zaginął na 300 lat.
Obraz o tym samym temacie znajdował się od około roku 1700 w zbiorach znawcy i kolekcjonera obrazów
Rubensa, Johanna Adama Andreasa I, księcia Liechtenstein w Wiedniu, przypisany jego naśladowcy Janowi
van den Hoecke7. Ten obraz sprzedano w 1881 r. w Paryżu. Samson i Dalila został ponownie odkryty w sto-
licy Francji w roku 1929, przypisany Rubensowi przez Ludwiga Burcharda, i sprzedany do prywatnej kolek-
cji milionera z Hamburga, skąd po latach trafił do National Gallery.
Już wkrótce po zawieszeniu obrazu w galerii nieoficjalnie zaczęto wyrażać wątpliwości co do jego
autorstwa. Pierwsze pisemne zarzuty przeciwko atrybucji zostały sformułowane w latach 80., głównie
przez artystów malarzy przy udziale greckiej badaczki Euphrosyne Doxiadis. Poparła je również brytyj-
ska organizacja ArtWatch UK kierowana przez Michaela Daleya, zajmująca się monitorowaniem dzieł
sztuki w muzeach. Obraz stał się przedmiotem wieloletniej dyskusji na łamach brytyjskiej i europejskiej
prasy. Na początku lat 90. także ja zajęłam się problematyką tego obrazu, podkreślając jego nieścisłości
historyczne i stylistyczne, a zwłaszcza dość zasadnicze różnice między historycznie odnotowanym ory-
ginałem Samsona i Dalii i z Antwerpii (w kilku kopiach) a dziełem z Londynu. Rezultaty moich badań
zostały rozpropagowane w roku 1997 przez „The Sunday Times", „Welt am Sonntag", jak również przez
inne tytuły prasy europejskiej8. Ówczesny dyrektor National Gallery, Neil MacGregor, przyznał wtedy na
łamach „Timesa", że „nowe dowody są godne szacunku i badaczka zadaje istotne pytania, na które nie
4 J. Bruyn, B. Haak, S.H. Levie, P.J.J. Thiel, E. van de Wetering, A Corpus of Rembrandt Paintings, vol. 1-3,
The Hague-Boston-London 1982-1989; E. van de Wetering, M. Franken, P.G.T. Broekhoff [et al.], A Corpus of
Rembrandt Paintings, vol. 4, Dortrecht-Boston-London 1998.
5 Z nowych atrybucji Rubensa możemy wymienić Sąd Parysa (przypisany 1966), Christie's, Londyn 1966, obecnie w National
Gallery w Londynie; Samson i Dalila (przypisany 1929), Christie's, Londyn 1980, obecnie w National Gallery w Londynie; Ścięcie
św. Jana Chrzciciela, aukcja w Fontainebleau 1987, jako „warsztat Rubensa" (przypisany Ch. Bailly), aukcja Sotheby's New York
1998, obecnie prywatna kolekcja Las Vegas, USA; Rzeź niewiniątek (przypisany 2001), Sotheby's, Londyn 2002, obecnie kolekcja
lorda Thomsona, Art Gallery of Ontario w Toronto; Polowanie na dzika kaledońskiego (przypisany 2006), aukcja Paryż 2006 jako
„naśladowca Rubensa", obecnie w J. Paul Getty Muséum w Los Angeles.
6 Uniwersytet Warszawski, 2009.
7 Przynajmniej od czasu pierwszego zachowanego katalogu kolekcji z 1767 r.
8 W. Januszczak, A Rubens or a costly сору?, „The Sunday Times", 5 X 1997 (pierwsza strona „Culture"); J. H a r 1 o w,
W. Januszczak, National's €40m could be fake, ibidem, „News", s. 8; K. von Nagy, Beriihmtes Rubens - Gemalde eine
Fàlschung?, „Welt am Sonntag", 9 Xl 1997 (pierwsza strona dodatku „Kultur").
KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK
od strony materialnej i twórczej, jak również funkcjonowania warsztatów dawnych mistrzów (z uwzględ-
nieniem współpracy uczniów) oraz historycznych praktyk malarskich. Bierze również pod uwagę materialne
zmiany w dziele sztuki, zachodzące pod wpływem czasu (przycięcia, zniszczenia, zmiany kolorów) oraz
interwencje konserwatorskie (przemalowania, retusze). W kwestiach samych atrybucji badania technolo-
giczne są ważne, ale rzadko decydujące, jak wykazały wieloletnie i kosztowne badania Rembrandt Research
Project prowadzone od 1968 r.4 Wiele zależy również od interepretacji wyników, która, tak jak samo znaw-
stwo, nie jest wolna od subiektywizmu.
Mimo braku popularności tradycyjnego znawstwa jako dyscypliny w dzisiejszej historii sztuki, nadal
dokonuje się nowych atrybucji i odkryć (choć są za rzadko publikowane), które wywierają wpływ na kształt
współczesnego muzealnictwa. W ostatnich latach przypisano Rubensowi sporo nowo odkrytych dzieł (i to
wcale nie na podstawie badań technologicznych, ale stylistycznych i historycznych), głównie z jego wcze-
snego okresu po powrocie z Włoch w 1608 г., które sprzedawano na światowych aukcjach za rekordowe
ceny5. Część obrazów zakupiły znane muzea, jak National Gallery w Londynie.
Obraz Samson i Dalila (olej, deska dębowa naklejona na płytę stolarską, 185 x 205 cm, około 1609-
-1610, National Gallery, Londyn, inv. no. NG 6461), przypisany Rubensowi w 1929 r. przez niemieckiego
rubensologa Ludwiga Burcharda, został zakupiony przez muzeum na aukcji Christie's w roku 1980, za rekor-
dową wówczas sumę 2,5 min funtów (il. 1). Pogłębiona analiza dzieła (w tym wyników technologicznych)
zapoczątkowała moje szersze badania nad atrybucjami Rubensa, szczególn ie z jego wczesnego okresu, około
1609 r. Ich owocem była moja rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Juliusza Chrościc-
kiego, zatytułowana Rubens and Connoisseurship; on the problems of attribution and rediscovery in British
and American collections (late 19th-20th century) [Rubens i znawstwo; o problemach atrybucji i odkryć
w kolekcjach brytyjskich i amerykańskich (od końca XIX do XX wieku)]6.
Oryginalne dzieło Rubensa, Samson i Dalila, odnotowano po raz ostatni w 1640 r. w kolekcji Nicolaasa
Rockoxa, wielokrotnego burmistrza Antwerpii, a po jej sprzedaży w 1641 r. ślad po nim zaginął na 300 lat.
Obraz o tym samym temacie znajdował się od około roku 1700 w zbiorach znawcy i kolekcjonera obrazów
Rubensa, Johanna Adama Andreasa I, księcia Liechtenstein w Wiedniu, przypisany jego naśladowcy Janowi
van den Hoecke7. Ten obraz sprzedano w 1881 r. w Paryżu. Samson i Dalila został ponownie odkryty w sto-
licy Francji w roku 1929, przypisany Rubensowi przez Ludwiga Burcharda, i sprzedany do prywatnej kolek-
cji milionera z Hamburga, skąd po latach trafił do National Gallery.
Już wkrótce po zawieszeniu obrazu w galerii nieoficjalnie zaczęto wyrażać wątpliwości co do jego
autorstwa. Pierwsze pisemne zarzuty przeciwko atrybucji zostały sformułowane w latach 80., głównie
przez artystów malarzy przy udziale greckiej badaczki Euphrosyne Doxiadis. Poparła je również brytyj-
ska organizacja ArtWatch UK kierowana przez Michaela Daleya, zajmująca się monitorowaniem dzieł
sztuki w muzeach. Obraz stał się przedmiotem wieloletniej dyskusji na łamach brytyjskiej i europejskiej
prasy. Na początku lat 90. także ja zajęłam się problematyką tego obrazu, podkreślając jego nieścisłości
historyczne i stylistyczne, a zwłaszcza dość zasadnicze różnice między historycznie odnotowanym ory-
ginałem Samsona i Dalii i z Antwerpii (w kilku kopiach) a dziełem z Londynu. Rezultaty moich badań
zostały rozpropagowane w roku 1997 przez „The Sunday Times", „Welt am Sonntag", jak również przez
inne tytuły prasy europejskiej8. Ówczesny dyrektor National Gallery, Neil MacGregor, przyznał wtedy na
łamach „Timesa", że „nowe dowody są godne szacunku i badaczka zadaje istotne pytania, na które nie
4 J. Bruyn, B. Haak, S.H. Levie, P.J.J. Thiel, E. van de Wetering, A Corpus of Rembrandt Paintings, vol. 1-3,
The Hague-Boston-London 1982-1989; E. van de Wetering, M. Franken, P.G.T. Broekhoff [et al.], A Corpus of
Rembrandt Paintings, vol. 4, Dortrecht-Boston-London 1998.
5 Z nowych atrybucji Rubensa możemy wymienić Sąd Parysa (przypisany 1966), Christie's, Londyn 1966, obecnie w National
Gallery w Londynie; Samson i Dalila (przypisany 1929), Christie's, Londyn 1980, obecnie w National Gallery w Londynie; Ścięcie
św. Jana Chrzciciela, aukcja w Fontainebleau 1987, jako „warsztat Rubensa" (przypisany Ch. Bailly), aukcja Sotheby's New York
1998, obecnie prywatna kolekcja Las Vegas, USA; Rzeź niewiniątek (przypisany 2001), Sotheby's, Londyn 2002, obecnie kolekcja
lorda Thomsona, Art Gallery of Ontario w Toronto; Polowanie na dzika kaledońskiego (przypisany 2006), aukcja Paryż 2006 jako
„naśladowca Rubensa", obecnie w J. Paul Getty Muséum w Los Angeles.
6 Uniwersytet Warszawski, 2009.
7 Przynajmniej od czasu pierwszego zachowanego katalogu kolekcji z 1767 r.
8 W. Januszczak, A Rubens or a costly сору?, „The Sunday Times", 5 X 1997 (pierwsza strona „Culture"); J. H a r 1 o w,
W. Januszczak, National's €40m could be fake, ibidem, „News", s. 8; K. von Nagy, Beriihmtes Rubens - Gemalde eine
Fàlschung?, „Welt am Sonntag", 9 Xl 1997 (pierwsza strona dodatku „Kultur").