DOI Artikel:
Małkiewicz, Adam: Julian Pagaczewski (1874 - 1940)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0030
JULIAN PAGACZHWSKI (1874 1940)
23
Jako docent prywatny Pagaczewski w roku akademickim 1910/1911 prowadził zajęcia uniwersyteckie
w zastępstwie chorego Sokołowskiego, a po jego śmierci (25 III 1911) od początku roku akademickiego
związał się etatowo z uniwersytetem, rezygnując równocześnie z pracy w Muzeum Narodowym. W roku 1917
uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego9, a w 1921 - zwyczajnego10. Tym samym na uniwersytecie powstała
w roku 1917 druga katedra historii sztuki, obok tej, którą po śmierci Mariana Sokołowskiego objął Jerzy My-
cielski ( 1 856 1929)". Jednak to właśnie Pagaczewski, a nie - starszy odeń niemal o pokolenie - Mycielski,
stał się faktycznym kontynuatorem Sokołowskiego i główną postacią krakowskiej historii sztuki12. W roku
1927 został powołany na członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności, a w 1934 na jej członka
czynnego. Członek Komisji Historii Sztuki PAU (do 1917 AU) od roku 1902, w roku 1933 objął po śmierci
Stanisława Tomkowicza jej prezesurę; na tym stanowisku szczególną troską otoczył wydawnictwa komisji.
W tymże roku. w wyniku reformy ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Janusza Jędrzejewi-
cza, wśród innych uległa likwidacji katedra Pagaczewskiego, a on sam został przeniesiony na przedwczesną
emeryturę13. Ta krzywdząca decyzja administracyjna o niewątpliwie politycznym podłożu, odcinająca Paga-
czewskiego od dydaktyki, pozwoliła mu skupić się na pracy naukowej, toteż właśnie wtedy - mimo nasilają-
cej się choroby serca - powstały jego najważniejsze dzieła. Zmarł 13 listopada 1940 w Ciężkowicach (pow.
tarnowski).
Badania naukowe podejmował już jako student; poczynając od roku 1896 przedstawiał na posiedzeniach
Komisji Historii Sztuki Akademii liczne krótkie komunikaty, które później publikował w „Sprawozdaniach
Komisji Historii Sztuki'' VI ( 1900) i VII ( 1902), a często też - z mniejszym opóźnieniem, ale zwykle w mocno
skróconej formie - w „Sprawozdaniach z Czynności i Posiedzeń Komisji Akademii Umiejętności1'14. Wśród
najwcześniejszych przeważały komunikaty o tematyce kamedulskiej, oparte na pozostałych po Zarewiczu
wypisach z archiwum bielańskiego, później coraz częściej były to krótkie prace własne. Pagaczewski chętnie
opracowywał dotąd nieznane nauce dzieła sztuki, dzięki technice wykonania stojące na pograniczu sztuk
przedstawiających i rzemiosła artystycznego, a wiele jego ustaleń w tym zakresie przez dziesięciolecia zacho-
wało aktualność15.
9 Podstawą nominacji była praca: J. Pagaczewski, Gobeliny z herbem Pogoń w Muzeum Ks. Czartoryskich w Krakowie, „Prace
Komisji Historii Sztuki PAU", I, z. 1, 1917, s. 67-87, a dodatkowo: idem, Skarbiec klasztoru PP. klarysek przy kościele Św. Andrzeja w Kra-
kowie, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", VIII, z. 2, 1912, s. CCCXXXVIII-CCCLIV - zob. podpisany przez Mycielskiego wniosek
komisji o wystąpienie do ministerstwa o nominację dla Pagaczewskiego oraz pismo austriackiego K.k. Ministerium fur Kultus und Unterricht
z 3 XII 1917 o powołaniu na stanowisko decyzją cesarza z 26 XI (Archiwum UJ, S. II 619).
10 Podstawą nominacji były prace: J. Pagaczewski, Częstochowa (przeznaczona dla wydawnictwa Polnische Landsitze - niepubl.),
idem, Ze studiów nad polskim gobelinnictwem, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU", I, z. 2, 1919, s. 151-183, a przede wszystkim: i d e m.
Materiały do architektury warszawskiej za Augusta II i Augusta III w archiwach drezdeńskich (katalog blisko 200 rysunków projektowych
i widoków architektury - niepubl; materiały w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie) - zob. opinia komisji dołączona do wniosku rady wydzia-
łu z 21 IV 1920 o mianowanie oraz pismo ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego M. Rataja do J. Pagaczewskiego z 6 VII 1920
z informacją o mianowaniu go przez Naczelnika Państwa profesorem zwyczajnym z ważnością od 1 IV 1921 (Archiwum UJ, S. II 619).
"J.K. Ostrowski, Jerzy Mycielski jako historyk sztuki [w:] Stulecie Katedry..., s. 33-50.
12 O tym, że Sokołowski właśnie w Pagaczewskim widział swego następcę, pisze Mycielski we wniosku komisji (zob. przyp. 9).
13 Pismo min. J. Jędrzejewicza do Pagaczewskiego z 26 IX 1933 r. przenoszące go w stan nieczynny z dniem 30 IX tego roku, a na eme-
ryturę od 1 X 1934 r. (Archiwum UJ, S. II 619). - Ta decyzja była reakcją na silne zaangażowanie się Pagaczewskiego w walkę o autonomię
uniwersytetów, zob. J. Pagaczewski, W sprawie samorządu szkól akademickich, [w:] W obronie wolności szkół akademickich, Kraków
1933, s. 188-192.
14 Ze względu na znaczną objętość tomów „Sprawozdań Komisji" do t. VII (1902) szczegółowy indeks dodano w roku 1906, a dwa
ostatnie tomy składały się nawet z trzech elementów (materiały i rozprawy; sprawozdania z posiedzeń zawierające komunikaty; indeks),
drukowanych w znacznych odstępach czasu (t. VIII: 1907-1912-1920; t. IX: 1913-1914-1915); ten system przejęto też w „Pracach Komisji
Historii Sztuki PAU", wydawanych od r. 1917 - zob. L. К a 1 i n o w s к i, Dzieje i dorobek naukowy Komisji Historii Sztuki Akademii Umie-
jętności i Polskiej Akademii Umiejętności 1H73-1952 oraz powstanie Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego 1882, [w:] Dzieje
historii sztuki w Polsce. Kształtowanie się instytucji naukowych w XIX i XX wieku, red. A. S. L a b u d a, Poznań 1996, s. 27-28. „Sprawozda-
nia z Czynności" natomiast ukazywały się w zeszytach miesięcznych (bez miesięcy wakacyjnych), których 10 składało się na rocznik; tom I
obejmował sprawozdania za rok 1896. W bibliografii Pagaczewskiego (В о с h n а к, S z a b 1 o w s к i, op. cit.) chronologiczny układ opiera
się na datach publicznej prezentacji prac, a nie na datach ich publikacji; te daty ustaliłem w niniejszej pracy na podstawie danych w rozprawie
Kalinowskiego.
15 Np. określenie miejsca i czasu powstania oraz sposobu dotarcia do Krakowa mozaikowej ikony w klasztorze klarysek; por. .1. Pa-
gaczewski, Bizantyński obrazek mozaikowy N.P. Marii w koście/e Św. Andrzeja w Krakowie, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", VII,
1902, s. LXXII LXXVI i Л. Różycka-Bryzek, Mozaikowa ikona Matki Boskiej Hagiosoritissy w klasztorze ss. klarysek w Krakowie, [w:]
Magistro et Amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin. Kraków 2002, s. 405-426.
23
Jako docent prywatny Pagaczewski w roku akademickim 1910/1911 prowadził zajęcia uniwersyteckie
w zastępstwie chorego Sokołowskiego, a po jego śmierci (25 III 1911) od początku roku akademickiego
związał się etatowo z uniwersytetem, rezygnując równocześnie z pracy w Muzeum Narodowym. W roku 1917
uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego9, a w 1921 - zwyczajnego10. Tym samym na uniwersytecie powstała
w roku 1917 druga katedra historii sztuki, obok tej, którą po śmierci Mariana Sokołowskiego objął Jerzy My-
cielski ( 1 856 1929)". Jednak to właśnie Pagaczewski, a nie - starszy odeń niemal o pokolenie - Mycielski,
stał się faktycznym kontynuatorem Sokołowskiego i główną postacią krakowskiej historii sztuki12. W roku
1927 został powołany na członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności, a w 1934 na jej członka
czynnego. Członek Komisji Historii Sztuki PAU (do 1917 AU) od roku 1902, w roku 1933 objął po śmierci
Stanisława Tomkowicza jej prezesurę; na tym stanowisku szczególną troską otoczył wydawnictwa komisji.
W tymże roku. w wyniku reformy ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Janusza Jędrzejewi-
cza, wśród innych uległa likwidacji katedra Pagaczewskiego, a on sam został przeniesiony na przedwczesną
emeryturę13. Ta krzywdząca decyzja administracyjna o niewątpliwie politycznym podłożu, odcinająca Paga-
czewskiego od dydaktyki, pozwoliła mu skupić się na pracy naukowej, toteż właśnie wtedy - mimo nasilają-
cej się choroby serca - powstały jego najważniejsze dzieła. Zmarł 13 listopada 1940 w Ciężkowicach (pow.
tarnowski).
Badania naukowe podejmował już jako student; poczynając od roku 1896 przedstawiał na posiedzeniach
Komisji Historii Sztuki Akademii liczne krótkie komunikaty, które później publikował w „Sprawozdaniach
Komisji Historii Sztuki'' VI ( 1900) i VII ( 1902), a często też - z mniejszym opóźnieniem, ale zwykle w mocno
skróconej formie - w „Sprawozdaniach z Czynności i Posiedzeń Komisji Akademii Umiejętności1'14. Wśród
najwcześniejszych przeważały komunikaty o tematyce kamedulskiej, oparte na pozostałych po Zarewiczu
wypisach z archiwum bielańskiego, później coraz częściej były to krótkie prace własne. Pagaczewski chętnie
opracowywał dotąd nieznane nauce dzieła sztuki, dzięki technice wykonania stojące na pograniczu sztuk
przedstawiających i rzemiosła artystycznego, a wiele jego ustaleń w tym zakresie przez dziesięciolecia zacho-
wało aktualność15.
9 Podstawą nominacji była praca: J. Pagaczewski, Gobeliny z herbem Pogoń w Muzeum Ks. Czartoryskich w Krakowie, „Prace
Komisji Historii Sztuki PAU", I, z. 1, 1917, s. 67-87, a dodatkowo: idem, Skarbiec klasztoru PP. klarysek przy kościele Św. Andrzeja w Kra-
kowie, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", VIII, z. 2, 1912, s. CCCXXXVIII-CCCLIV - zob. podpisany przez Mycielskiego wniosek
komisji o wystąpienie do ministerstwa o nominację dla Pagaczewskiego oraz pismo austriackiego K.k. Ministerium fur Kultus und Unterricht
z 3 XII 1917 o powołaniu na stanowisko decyzją cesarza z 26 XI (Archiwum UJ, S. II 619).
10 Podstawą nominacji były prace: J. Pagaczewski, Częstochowa (przeznaczona dla wydawnictwa Polnische Landsitze - niepubl.),
idem, Ze studiów nad polskim gobelinnictwem, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU", I, z. 2, 1919, s. 151-183, a przede wszystkim: i d e m.
Materiały do architektury warszawskiej za Augusta II i Augusta III w archiwach drezdeńskich (katalog blisko 200 rysunków projektowych
i widoków architektury - niepubl; materiały w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie) - zob. opinia komisji dołączona do wniosku rady wydzia-
łu z 21 IV 1920 o mianowanie oraz pismo ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego M. Rataja do J. Pagaczewskiego z 6 VII 1920
z informacją o mianowaniu go przez Naczelnika Państwa profesorem zwyczajnym z ważnością od 1 IV 1921 (Archiwum UJ, S. II 619).
"J.K. Ostrowski, Jerzy Mycielski jako historyk sztuki [w:] Stulecie Katedry..., s. 33-50.
12 O tym, że Sokołowski właśnie w Pagaczewskim widział swego następcę, pisze Mycielski we wniosku komisji (zob. przyp. 9).
13 Pismo min. J. Jędrzejewicza do Pagaczewskiego z 26 IX 1933 r. przenoszące go w stan nieczynny z dniem 30 IX tego roku, a na eme-
ryturę od 1 X 1934 r. (Archiwum UJ, S. II 619). - Ta decyzja była reakcją na silne zaangażowanie się Pagaczewskiego w walkę o autonomię
uniwersytetów, zob. J. Pagaczewski, W sprawie samorządu szkól akademickich, [w:] W obronie wolności szkół akademickich, Kraków
1933, s. 188-192.
14 Ze względu na znaczną objętość tomów „Sprawozdań Komisji" do t. VII (1902) szczegółowy indeks dodano w roku 1906, a dwa
ostatnie tomy składały się nawet z trzech elementów (materiały i rozprawy; sprawozdania z posiedzeń zawierające komunikaty; indeks),
drukowanych w znacznych odstępach czasu (t. VIII: 1907-1912-1920; t. IX: 1913-1914-1915); ten system przejęto też w „Pracach Komisji
Historii Sztuki PAU", wydawanych od r. 1917 - zob. L. К a 1 i n o w s к i, Dzieje i dorobek naukowy Komisji Historii Sztuki Akademii Umie-
jętności i Polskiej Akademii Umiejętności 1H73-1952 oraz powstanie Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego 1882, [w:] Dzieje
historii sztuki w Polsce. Kształtowanie się instytucji naukowych w XIX i XX wieku, red. A. S. L a b u d a, Poznań 1996, s. 27-28. „Sprawozda-
nia z Czynności" natomiast ukazywały się w zeszytach miesięcznych (bez miesięcy wakacyjnych), których 10 składało się na rocznik; tom I
obejmował sprawozdania za rok 1896. W bibliografii Pagaczewskiego (В о с h n а к, S z a b 1 o w s к i, op. cit.) chronologiczny układ opiera
się na datach publicznej prezentacji prac, a nie na datach ich publikacji; te daty ustaliłem w niniejszej pracy na podstawie danych w rozprawie
Kalinowskiego.
15 Np. określenie miejsca i czasu powstania oraz sposobu dotarcia do Krakowa mozaikowej ikony w klasztorze klarysek; por. .1. Pa-
gaczewski, Bizantyński obrazek mozaikowy N.P. Marii w koście/e Św. Andrzeja w Krakowie, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", VII,
1902, s. LXXII LXXVI i Л. Różycka-Bryzek, Mozaikowa ikona Matki Boskiej Hagiosoritissy w klasztorze ss. klarysek w Krakowie, [w:]
Magistro et Amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin. Kraków 2002, s. 405-426.