DOI article:
Małkiewicz, Adam: Julian Pagaczewski (1874 - 1940)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0032
JULIAN PAGACZEWSK] (1X74 1940)
25
tetyczne prace o wyrobach z metalu w kościele w Luborzycy, o darach złotniczych Kazimierza Wielkiego,
a także monograficzne opracowania relikwiarza Krzyża Świętego w Sandomierzu oraz srebrnych posągów
sw. Stanisława na Skałce w Krakowie i Matki Boskiej w Wieluniu (niektóre wspólnie z Adamem Bochna-
kiem)26: dwie prace wymienione jako ostatnie dotyczą właściwie dzieł późnogotyckiej rzeźby, które z rze-
miosłem artystycznym łączą tylko materiał i złotnicza technika wykonania. Jak zwykle u Pagaczewskiego
przynoszą one więcej, niż zapowiadają ich tytuły; w przypadku książki o zaginionym w czasie ostatniej
wojny posągu srebrnym na Skałce mamy do czynienia z wyczerpującym studium średniowiecznej ikono-
grafii św. Stanisława biskupa, z analizą związków formalnych między poświęconymi mu współczesnymi
sobie posągiem, tryptykiem w kościele Mariackim i ornatem Kmity w skarbcu katedry, wreszcie z próbą
rozwiązania wciąż niejasnego problemu działalności Stanisława Stwosza. Podsumowaniem jego badań nad
rzemiosłem artystycznym stała się książka przygotowywana wspólnie z Adamem Bochnakiem, uczniem,
asystentem, współpracownikiem i przyjacielem, zredagowana przez tego ostatniego i wydana jego staraniem
niemal dwadzieścia lat po śmierci mistrza27.
Dwie chyba najważniejsze, a na pewno najdojrzalsze rozprawy Pagaczewskiego powstały w ostatnich
latach jego aktywności. Obie są monografiami nowożytnych rzeźbiarzy czynnych w Polsce - Michałowicza
i Fontany, w obu autor powrócił do tematów podjętych przed dziesięcioleciami. Monografia Jana Michałowi-
cza z Urzędowa z roku 1937 nawiązała do wcześniejszego o trzydzieści pięć lat artykułu, będącego pierwszą
naukową próbą całościowego ujęcia twórczości artysty2*. Krytycznie analizując wcześniejsze atrybucje, za-
równo swoje, jak i innych autorów, Pagaczewski ustalił listę własnoręcznych dzieł Michałowicza powszechnie
do dziś akceptowaną; późniejsze próby poszerzenia ouvre artysty są przedmiotem dyskusji. Również zapro-
ponowane przez niego datowanie tych prac tylko w niewielkiej części bywa kwestionowane. Jednak główny
nacisk położył monografista na określenie stylu i genezy sztuki mistrza. Stwierdzenie, iż styl Michałowicza
jest wypadkową z jednej strony włoskich form architektonicznych i rzeźbiarskich, wyuczonych w warsztatach
artystów czynnych w Krakowie około połowy XVI wieku, a z drugiej - przejętych za pośrednictwem grafiki
wzorów dekoracyjnych i ornamentalnych o proweniencji włoskiej (Sebastiano Serlio) i - przede wszystkim
- niderlandzkiej (zwłaszcza Cornelis Floris), nie podlega wątpliwości. Trafność ustaleń co do zasadniczych
problemów twórczości Michałowicza spowodowała, że ten artysta nie doczekał się dotąd nowej monografii29.
Rozprawa może być nadto wzorem dyscypliny badawczej, subtelnej analizy formy i wykorzystania bogatego
materiału porównawczego. Jakby dopełnieniem badań Pagaczewskiego nad krakowską rzeźbą XVI wieku
miała być opublikowana równocześnie z poprzednią, a napisana wspólnie z Karolem Estreicherem rozprawa
o rzekomym pobycie Jana Marii Padovana w Rzymie3". Jednak tym razem w wyniku niektórych błędnych
założeń wstępnych subtelna analiza materiału artystycznego nierzadko doprowadzała autorów do niezbyt
uprawnionych wniosków.
Z kolei nową pracę o Baltazarze Fontanic Pagaczewski napisał w niemal trzydzieści lat po rozprawie
habilitacyjnej31. Już sam tytuł tej wcześniejszej rozprawy wskazuje na jej czysto historyczny charakter: głów-
nym celem autora było możliwie pełne ukazanie dorobku sztukatora w Polsce. Ale nawet w niej badacz wy-
kazał się umiejętnością analizy formalnej, która pozwoliła mu przypisać Fontanie kilka dekoracji stiukowych
niemających źródłowego potwierdzenia autorstwa. Ponowne podjęcie tematu Pagaczewski uzasadnił tym, że
-(1A. Bochna k, J. Pagaczewski, Zabytki przemysłu artystycznego w kościele parafialnym w Luborzycy, Kraków 1925; с i dcm,
Daty złotnicze Kazimierza Wielkiego dla kościołów polskich, „Rocznik Krakowski", XXV, 1933, s. 15-95; cidcm. Relikwiarz Krzyża Świę-
tego w katedrze sandomierskiej, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU", VII, 1937, s. 1-22; J. P a g а с z с w s к i, Posąg srebrny św. Stanisława
w kościele oo. paulinów na Skałce w Krakowie, Kraków 1927; idem, Madonna wieluńska, „Przegląd Powszechny", R. XLV, 1928, t. 177,
s. 145-181.
:7 А. В о с h na к, J. Pagaczewski, Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959. - O stosunku Pagaczewskiego
do najbliższego ucznia świadczy drukowana dedykacja jego monografii Jana Michałowicza: „Adamowi Bochnakowi, towarzyszowi pracy,
poświęca autor".
28 J. Pagaczewski, Nagrobek arcybiskupa Uchańskiego w Łowiczu i dzieła Jana Michałowicza z Urzędowa, „Sprawozdania Komi-
sji Historii Sztuki", VII, 1902, szp. CLXI-CLXVII; i d с m, Jan Michałowicz z Urzędowa, „Rocznik Krakowski", XXVIII, 1937, s. 1 84.
24 Wydana w serii „Klejnoty sztuki polskiej" bogato ilustrowana książka: E. Kozłowska-Tomczyk, Jan Michałowicz z Urzędowa,
Warszawa 1967, choć wnosi pewne trafne spostrzeżenia i dyskusyjne propozycje, ma jednak charakter pracy popularyzatorskiej o ograniczo-
nym zakresie rozważań.
30 K. E s t r e i с h e r, J. P a g а с z с w s к i. Czy Jan Maria Padovana był w Rzymie.?, „Rocznik Krakowski", XXVIII, 1937,
s. 139-167.
"Pagaczewski, Baltazar Fontanaidem, Geneza i charakterystyka sztuki Baltazara Fontany, „Rocznik Krakowski" XXX,
1938. s. 1 48.
25
tetyczne prace o wyrobach z metalu w kościele w Luborzycy, o darach złotniczych Kazimierza Wielkiego,
a także monograficzne opracowania relikwiarza Krzyża Świętego w Sandomierzu oraz srebrnych posągów
sw. Stanisława na Skałce w Krakowie i Matki Boskiej w Wieluniu (niektóre wspólnie z Adamem Bochna-
kiem)26: dwie prace wymienione jako ostatnie dotyczą właściwie dzieł późnogotyckiej rzeźby, które z rze-
miosłem artystycznym łączą tylko materiał i złotnicza technika wykonania. Jak zwykle u Pagaczewskiego
przynoszą one więcej, niż zapowiadają ich tytuły; w przypadku książki o zaginionym w czasie ostatniej
wojny posągu srebrnym na Skałce mamy do czynienia z wyczerpującym studium średniowiecznej ikono-
grafii św. Stanisława biskupa, z analizą związków formalnych między poświęconymi mu współczesnymi
sobie posągiem, tryptykiem w kościele Mariackim i ornatem Kmity w skarbcu katedry, wreszcie z próbą
rozwiązania wciąż niejasnego problemu działalności Stanisława Stwosza. Podsumowaniem jego badań nad
rzemiosłem artystycznym stała się książka przygotowywana wspólnie z Adamem Bochnakiem, uczniem,
asystentem, współpracownikiem i przyjacielem, zredagowana przez tego ostatniego i wydana jego staraniem
niemal dwadzieścia lat po śmierci mistrza27.
Dwie chyba najważniejsze, a na pewno najdojrzalsze rozprawy Pagaczewskiego powstały w ostatnich
latach jego aktywności. Obie są monografiami nowożytnych rzeźbiarzy czynnych w Polsce - Michałowicza
i Fontany, w obu autor powrócił do tematów podjętych przed dziesięcioleciami. Monografia Jana Michałowi-
cza z Urzędowa z roku 1937 nawiązała do wcześniejszego o trzydzieści pięć lat artykułu, będącego pierwszą
naukową próbą całościowego ujęcia twórczości artysty2*. Krytycznie analizując wcześniejsze atrybucje, za-
równo swoje, jak i innych autorów, Pagaczewski ustalił listę własnoręcznych dzieł Michałowicza powszechnie
do dziś akceptowaną; późniejsze próby poszerzenia ouvre artysty są przedmiotem dyskusji. Również zapro-
ponowane przez niego datowanie tych prac tylko w niewielkiej części bywa kwestionowane. Jednak główny
nacisk położył monografista na określenie stylu i genezy sztuki mistrza. Stwierdzenie, iż styl Michałowicza
jest wypadkową z jednej strony włoskich form architektonicznych i rzeźbiarskich, wyuczonych w warsztatach
artystów czynnych w Krakowie około połowy XVI wieku, a z drugiej - przejętych za pośrednictwem grafiki
wzorów dekoracyjnych i ornamentalnych o proweniencji włoskiej (Sebastiano Serlio) i - przede wszystkim
- niderlandzkiej (zwłaszcza Cornelis Floris), nie podlega wątpliwości. Trafność ustaleń co do zasadniczych
problemów twórczości Michałowicza spowodowała, że ten artysta nie doczekał się dotąd nowej monografii29.
Rozprawa może być nadto wzorem dyscypliny badawczej, subtelnej analizy formy i wykorzystania bogatego
materiału porównawczego. Jakby dopełnieniem badań Pagaczewskiego nad krakowską rzeźbą XVI wieku
miała być opublikowana równocześnie z poprzednią, a napisana wspólnie z Karolem Estreicherem rozprawa
o rzekomym pobycie Jana Marii Padovana w Rzymie3". Jednak tym razem w wyniku niektórych błędnych
założeń wstępnych subtelna analiza materiału artystycznego nierzadko doprowadzała autorów do niezbyt
uprawnionych wniosków.
Z kolei nową pracę o Baltazarze Fontanic Pagaczewski napisał w niemal trzydzieści lat po rozprawie
habilitacyjnej31. Już sam tytuł tej wcześniejszej rozprawy wskazuje na jej czysto historyczny charakter: głów-
nym celem autora było możliwie pełne ukazanie dorobku sztukatora w Polsce. Ale nawet w niej badacz wy-
kazał się umiejętnością analizy formalnej, która pozwoliła mu przypisać Fontanie kilka dekoracji stiukowych
niemających źródłowego potwierdzenia autorstwa. Ponowne podjęcie tematu Pagaczewski uzasadnił tym, że
-(1A. Bochna k, J. Pagaczewski, Zabytki przemysłu artystycznego w kościele parafialnym w Luborzycy, Kraków 1925; с i dcm,
Daty złotnicze Kazimierza Wielkiego dla kościołów polskich, „Rocznik Krakowski", XXV, 1933, s. 15-95; cidcm. Relikwiarz Krzyża Świę-
tego w katedrze sandomierskiej, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU", VII, 1937, s. 1-22; J. P a g а с z с w s к i, Posąg srebrny św. Stanisława
w kościele oo. paulinów na Skałce w Krakowie, Kraków 1927; idem, Madonna wieluńska, „Przegląd Powszechny", R. XLV, 1928, t. 177,
s. 145-181.
:7 А. В о с h na к, J. Pagaczewski, Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959. - O stosunku Pagaczewskiego
do najbliższego ucznia świadczy drukowana dedykacja jego monografii Jana Michałowicza: „Adamowi Bochnakowi, towarzyszowi pracy,
poświęca autor".
28 J. Pagaczewski, Nagrobek arcybiskupa Uchańskiego w Łowiczu i dzieła Jana Michałowicza z Urzędowa, „Sprawozdania Komi-
sji Historii Sztuki", VII, 1902, szp. CLXI-CLXVII; i d с m, Jan Michałowicz z Urzędowa, „Rocznik Krakowski", XXVIII, 1937, s. 1 84.
24 Wydana w serii „Klejnoty sztuki polskiej" bogato ilustrowana książka: E. Kozłowska-Tomczyk, Jan Michałowicz z Urzędowa,
Warszawa 1967, choć wnosi pewne trafne spostrzeżenia i dyskusyjne propozycje, ma jednak charakter pracy popularyzatorskiej o ograniczo-
nym zakresie rozważań.
30 K. E s t r e i с h e r, J. P a g а с z с w s к i. Czy Jan Maria Padovana był w Rzymie.?, „Rocznik Krakowski", XXVIII, 1937,
s. 139-167.
"Pagaczewski, Baltazar Fontanaidem, Geneza i charakterystyka sztuki Baltazara Fontany, „Rocznik Krakowski" XXX,
1938. s. 1 48.