DOI Artikel:
Małkiewicz, Adam: Julian Pagaczewski (1874 - 1940)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0033
26
Л1)ЛМ MAŁKIEWICZ
„podana podówczas [w roku 1909] charakterystyka twórczości Fontany mogła być tylko ogólnikowa. Rozrost
literatury dotyczącej sztuki barokowej, jaki potem nastąpił, a zwłaszcza ogłoszenie dużego materiału zabytko-
wego z tej epoki, umożliwiają dziś dokładniejsze wniknięcie w istotę jego sztuki i wyjaśnienie jej genezy"32.
Bogatą literaturę przedmiotu i publikowany materiał ilustracyjny autor w pełni wykorzystał w drugiej rozpra-
wie, zgodnie z tytułem poświęconej problematyce stylu artysty - jego charakterystyce i genezie. Dokonana
w niej analiza formy artystycznej dzieł Fontany odznacza się wyjątkową precyzją, subtelnością i trafnością
drobiazgowych spostrzeżeń, pozwalających uchwycić istotę osobistego stylu twórcy, a bogactwo znakomitej
polszczyzny, ekspresyjnej, ale niepopadającej w manierę ozdobności i pozbawionej nadmiernej emfazy, nada-
je charakterystykom moc przekonywania. W tej rozprawie Pagaczewski ukazał opanowanie rozległego mate-
riału porównawczego, obejmującego prace Berniniego i jego rzymskich współpracowników i kontynuatorów:
Ercole Ferraty, Giovanniego Antonia Mariego, Francesca Mocchiego, Antonia i Oreste Raggich; za mistrza
Fontany. którego twórczość oceniał na równi z dziełami rzymskich beministów, warunkowo uznał Ferratę.
Wyniki Pagaczewskiego przez ponad półwiecze doczekały się tylko drobnych uzupełnień; na większą skalę
wzbogacił je dopiero Mariusz Karpowicz w monografii artysty, po raz pierwszy w równym stopniu obejmują-
cej polską i morawską (wcześniej badaną w zasadzie tylko przez czeskich uczonych) działalność sztukatora33.
Ale i ten autor o pracy swego poprzednika napisał: „Rozprawa wskazywała na rzymskie wykształcenie Bal-
tazara (...) oraz podkreślała suwerenny w stosunku do architektury charakter dekoracji stiukowej i charakte-
rystyczne dla mistrza tendencje ekspresjonistyczne. Jest to właściwie do dziś najważniejszy artykuł, jedyny
poświęcony wartościom sztuki Fontany"34.
Julian Pagaczewski był uczniem Mariana Sokołowskiego i jemu zawdzięczał swą orientację badawczą35.
Podobnie jak mistrz, zajmował się tylko sztuką polska^ (ściślej: dziełami w Polsce wykonanymi), zwykle
w jej najwyższych osiągnięciach, oraz importami artystycznymi historycznie z Polską związanymi, a więc
współtworzącymi dzieje polskiej kultury. Nie wynikało to z braku kompetencji w zakresie powszechnej hi-
storii sztuki; wszak w pracach dotyczących średniowiecza dawał wyraz dobrej znajomości artystycznych
osiągnięć krajów cesarstwa i państw leżących od nich dalej na zachód, w studiach nad sztuką nowożytną (np.
monografia Michałowicza) odwoływał się do wzorów włoskich czy niderlandzkich, monografia Fontany jest
właściwie pracą o rzymskim berninizmie, a, podobnie, niektóre prace o gobelinach odnoszą się bezpośrednio
do sztuki francuskiej bądź saskiej. Tak więc i u niego wybór tematyki polskiej miał chyba źródło w poczuciu
obowiązku, w swoistym patriotyzmie; jednak o ile wcześniej w kraju bez własnej państwowości, w narodzie
wciąż przeżywającym traumę krwawo tłumionych powstań takie rozumienie patriotycznego obowiązku mia-
ło uzasadnienie, o tyle w okresie samodzielnej działalności profesorskiej Pagaczewskiego w wolnej Polsce
właściwie utraciło wcześniejszą rację bytu i stało się anachroniczne36.
Podobnie jak Sokołowski, również Pagaczewski badaniami obejmował prawie wszystkie epoki, od ro-
manizmu do rokoka; w badaniach nad barokiem nie był jednak w Krakowie prekursorem. Niejednakowo
natomiast penetrował różne gatunki artystyczne: niemal zupełnie nie interesował się architekturą (choć zbierał
materiały do dużej pracy o saskich budowlach w Warszawie), a malarstwem najchętniej zajmował się wtedy,
gdy obraz był realizowany techniką rzemieślniczą (bizantyńska mozaika, francuskie gobeliny z historią Alek-
sandra Wielkiego), wielokrotnie natomiast pisał o rzeźbie, najczęściej gotyckiej (choć jego najważniejsze
prace dotyczą nowożytnych rzeźbiarzy), a także o rzemiośle artystycznym, zwłaszcza o gotyckich dziełach
złotnictwa i barokow ych tapiseriach i haftach. Zainteresowanie dziełami rzemiosła artystycznego jako pamiąt-
kami narodowymi miało w Polsce długą tradycję XIX-wiecznego starożytnictwa, a pod koniec XIX stulecia
dzieła te zostały poddane refleksji naukowej37. Tendencja do wychodzenia w badaniach poza tradycyjny krąg
„sztuki czystej" w stronę „sztuk stosowanych", od schyłku XIX wieku tak charakterystyczna dla wiedeńskiej
szkoły historii sztuki, w Krakowie wcześnie zaznaczyła się w pismach Sokołowskiego i jego kręgu.
î2 Ibidem, s. 3.
33 M. К а r p o w i с z, Baltasar Fontann 1661 -1733. Un berniniano ticinese in Moravia e Polonia, Lugano IWO; idem. Baltazar
Fontana, Warszawa 1994. Obie wersje językowe książki różnią się nieco między sobą.
u Ibidem, s. 7.
35 O metodzie badawczej Sokołowskiego: Kalino w ski, Marian Sokołowski, zwł. s. 26 28; też A. M a I к i e W i С z. „Szkoła kra-
kowska " i „szkoła lwowska "polskiej historii sztuki [w: ] i d e m, Z dziejów..., s. 35 36.
M Ibidem, zwł. s. 58 i 63.
"Szczepkowska-Naliwajek, op. cit., s. 48 85 (starożytnictwo) i 86 108 (początki naukowej historii sztuki w Krakowie).
Л1)ЛМ MAŁKIEWICZ
„podana podówczas [w roku 1909] charakterystyka twórczości Fontany mogła być tylko ogólnikowa. Rozrost
literatury dotyczącej sztuki barokowej, jaki potem nastąpił, a zwłaszcza ogłoszenie dużego materiału zabytko-
wego z tej epoki, umożliwiają dziś dokładniejsze wniknięcie w istotę jego sztuki i wyjaśnienie jej genezy"32.
Bogatą literaturę przedmiotu i publikowany materiał ilustracyjny autor w pełni wykorzystał w drugiej rozpra-
wie, zgodnie z tytułem poświęconej problematyce stylu artysty - jego charakterystyce i genezie. Dokonana
w niej analiza formy artystycznej dzieł Fontany odznacza się wyjątkową precyzją, subtelnością i trafnością
drobiazgowych spostrzeżeń, pozwalających uchwycić istotę osobistego stylu twórcy, a bogactwo znakomitej
polszczyzny, ekspresyjnej, ale niepopadającej w manierę ozdobności i pozbawionej nadmiernej emfazy, nada-
je charakterystykom moc przekonywania. W tej rozprawie Pagaczewski ukazał opanowanie rozległego mate-
riału porównawczego, obejmującego prace Berniniego i jego rzymskich współpracowników i kontynuatorów:
Ercole Ferraty, Giovanniego Antonia Mariego, Francesca Mocchiego, Antonia i Oreste Raggich; za mistrza
Fontany. którego twórczość oceniał na równi z dziełami rzymskich beministów, warunkowo uznał Ferratę.
Wyniki Pagaczewskiego przez ponad półwiecze doczekały się tylko drobnych uzupełnień; na większą skalę
wzbogacił je dopiero Mariusz Karpowicz w monografii artysty, po raz pierwszy w równym stopniu obejmują-
cej polską i morawską (wcześniej badaną w zasadzie tylko przez czeskich uczonych) działalność sztukatora33.
Ale i ten autor o pracy swego poprzednika napisał: „Rozprawa wskazywała na rzymskie wykształcenie Bal-
tazara (...) oraz podkreślała suwerenny w stosunku do architektury charakter dekoracji stiukowej i charakte-
rystyczne dla mistrza tendencje ekspresjonistyczne. Jest to właściwie do dziś najważniejszy artykuł, jedyny
poświęcony wartościom sztuki Fontany"34.
Julian Pagaczewski był uczniem Mariana Sokołowskiego i jemu zawdzięczał swą orientację badawczą35.
Podobnie jak mistrz, zajmował się tylko sztuką polska^ (ściślej: dziełami w Polsce wykonanymi), zwykle
w jej najwyższych osiągnięciach, oraz importami artystycznymi historycznie z Polską związanymi, a więc
współtworzącymi dzieje polskiej kultury. Nie wynikało to z braku kompetencji w zakresie powszechnej hi-
storii sztuki; wszak w pracach dotyczących średniowiecza dawał wyraz dobrej znajomości artystycznych
osiągnięć krajów cesarstwa i państw leżących od nich dalej na zachód, w studiach nad sztuką nowożytną (np.
monografia Michałowicza) odwoływał się do wzorów włoskich czy niderlandzkich, monografia Fontany jest
właściwie pracą o rzymskim berninizmie, a, podobnie, niektóre prace o gobelinach odnoszą się bezpośrednio
do sztuki francuskiej bądź saskiej. Tak więc i u niego wybór tematyki polskiej miał chyba źródło w poczuciu
obowiązku, w swoistym patriotyzmie; jednak o ile wcześniej w kraju bez własnej państwowości, w narodzie
wciąż przeżywającym traumę krwawo tłumionych powstań takie rozumienie patriotycznego obowiązku mia-
ło uzasadnienie, o tyle w okresie samodzielnej działalności profesorskiej Pagaczewskiego w wolnej Polsce
właściwie utraciło wcześniejszą rację bytu i stało się anachroniczne36.
Podobnie jak Sokołowski, również Pagaczewski badaniami obejmował prawie wszystkie epoki, od ro-
manizmu do rokoka; w badaniach nad barokiem nie był jednak w Krakowie prekursorem. Niejednakowo
natomiast penetrował różne gatunki artystyczne: niemal zupełnie nie interesował się architekturą (choć zbierał
materiały do dużej pracy o saskich budowlach w Warszawie), a malarstwem najchętniej zajmował się wtedy,
gdy obraz był realizowany techniką rzemieślniczą (bizantyńska mozaika, francuskie gobeliny z historią Alek-
sandra Wielkiego), wielokrotnie natomiast pisał o rzeźbie, najczęściej gotyckiej (choć jego najważniejsze
prace dotyczą nowożytnych rzeźbiarzy), a także o rzemiośle artystycznym, zwłaszcza o gotyckich dziełach
złotnictwa i barokow ych tapiseriach i haftach. Zainteresowanie dziełami rzemiosła artystycznego jako pamiąt-
kami narodowymi miało w Polsce długą tradycję XIX-wiecznego starożytnictwa, a pod koniec XIX stulecia
dzieła te zostały poddane refleksji naukowej37. Tendencja do wychodzenia w badaniach poza tradycyjny krąg
„sztuki czystej" w stronę „sztuk stosowanych", od schyłku XIX wieku tak charakterystyczna dla wiedeńskiej
szkoły historii sztuki, w Krakowie wcześnie zaznaczyła się w pismach Sokołowskiego i jego kręgu.
î2 Ibidem, s. 3.
33 M. К а r p o w i с z, Baltasar Fontann 1661 -1733. Un berniniano ticinese in Moravia e Polonia, Lugano IWO; idem. Baltazar
Fontana, Warszawa 1994. Obie wersje językowe książki różnią się nieco między sobą.
u Ibidem, s. 7.
35 O metodzie badawczej Sokołowskiego: Kalino w ski, Marian Sokołowski, zwł. s. 26 28; też A. M a I к i e W i С z. „Szkoła kra-
kowska " i „szkoła lwowska "polskiej historii sztuki [w: ] i d e m, Z dziejów..., s. 35 36.
M Ibidem, zwł. s. 58 i 63.
"Szczepkowska-Naliwajek, op. cit., s. 48 85 (starożytnictwo) i 86 108 (początki naukowej historii sztuki w Krakowie).