DOI Artikel:
Żuchowski, Tadeusz J.: Mieczysław Gębarowicz (1893 - 1984)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0066
MIECZYSŁAW GĘBAROWICZ (1893 1984)
59
Zapowiedzią takiego postępowania była już rozprawa z 1921 roku na temat tzw. drzwi płoekich (nowo-
grodzkich) i roli ich fundatora, pochodzącego z Belgii biskupa Aleksandra13. Analizując stylistykę obiektu
wykonanego w Magdeburgu w latach 1152 1156, Gębarowiez wskazuje na elementy lombardzkie oraz na
analogie detali (m.in. Akwitania), choć sam obiekt postrzega jako znaczący wyraz kontaktów polsko-saskich
w połowie XII wieku.
Kwestia źródeł stanęła szczególnie silnie w studium ikonografii Św. Stanisława, w związku ze skandy-
nawską rzeźbą, której datacja opiera się na analizie formalnej i wątłych (w dodatku lekceważonych) źródłach.
Gębarowiez podważył ustalenia Johnny'cgo Roosvala (ucznia Josefa Strzygowskiego), monografa gotlandz-
kich zabytków kamiennych14.
Misternie zbudowany wywód Gębarowicza, kwestionujący zarówno ustalenia Tadeusza Wojciechow-
skiego na temat kultu św. Stanisława, jak również badaczy skandynawskich na temat rozwoju rzeźby skań-
skiej, nie spełnił pokładanych nadziei1". Spór dotyczył chrzcielnicy z Tryde w Skanii z dekoracją na ścianach
przedstawiającą sceny z życia i męczeństwa św. Stanisława, którego suplika kanonizacyjna została sformu-
łowana dopiero w 1247 roku. Obiekt datowany jest na XII wiek, a jeśli tak jest, to przedstawione tam sceny
byłyby więc najwcześniejszym znanym przykładem ikonografii św. Stanisława w ogóle.
Wnioski, jakie wyprowadził Gębarowiez na podstawie analizy źródeł, były proste: jeśli do II poł. XIII
wieku brak jakichkolwiek źródeł odnośnie do przedstawionych na chrzcielnicy w Tryde scen, to na jakiej
podstawie można dokonać datowania tego obiektu tak wcześnie. Kult św. Stanisława rozwija się w Polsce
w drugiej połowie XIII wieku, a jego apogeum przypada na czasy sporu o inwestyturę w Danii, na co Gęba-
rowiez przytacza zachowane źródła.
Rozważania o św. Stanisławie służą Gębarowiczowi do zadania kluczowego pytania. Na ile ważne są
wnioski płynące z analizy formalnej? Jego zdaniem obiekty gotlandzkie i skańskie zostały wydatowane na
podstawie bardzo wątłych przesłanek i nic nie przemawia za tym, że można je tak precyzyjnie - jak czynią
badacze szwedzcy - datować.
„(...) atrybucja chronologiczna dzieła sztuki, na podstawie analizy formalnej, nie posiada znaczenia
dokumentu historycznego i jest raczej stwierdzeniem istnienia zespołu cech stylowych odpowiadających za-
bytkom, o dokumentalnie stwierdzonej dacie powstania. (...) Ażeby zaś to pokrewieństwo dzieł ściśle okre-
ślić, trzeba znać dokładnie epokę, jej tendencje i tempo rozwojowe, a przy tern trzeba posiadać znaczną
ilość zabytków, o chronologii nie budzącej wątpliwości. (...) Więc też (...) sąd nasz w odniesieniu do dzieł,
powstałych na peryferiach (...) wielkich rozwojów, jest odpowiednio ostrożniejszy i większymi otoczony
zastrzeżeniami"16.
Z tego powodu Gębarowiez wątpi też w skuteczność dokonywanych przez Roosvala (a po nim podobnie
czynili inni: T. Ericksson, A. Benett) atrybucji17. Dla Gębarowicza istotny jest tzw. „moment ikonograficz-
ny"18, a więc ściśle określony czas, w którym odbija się w plastycznej ekspresji publiczna opinia, ten zaś
można ustalić na podstawie analizy źródeł i faktów historycznych. Dla zabytku z Tryde nie mógł on nastąpić
w innym czasie jak około roku 1275.
W podobnym kręgu problemów metodologicznych należy postrzegać artykuł na temat kształtowania się
biskupstwa płockiego, gdzie na podstawie analizy źródeł Gębarowiez rekonstruuje relacje zachodzące w XII
wieku między biskupstwem poznańskim, metropoliągnieźnieńskąoraz okolicznościami wydzielenia biskupstw
płockiego i lubuskiego, wpisując te wydarzenia w szeroko zakrojony projekt Bolesława Krzywoustego19. Na
tym tle analizuje dzieje Czerwińska, określając czas fundacji klasztoru na lata po 1148, uznając ze względów
13 M. Gębarowiez, Drzwi kościelne, tzw. płockie w Nowogrodzie Wielkim, „Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego we Lwowie"
(dalej STNL), 3, 1923, s. 63-68; W ZNiO przeehowywanc są dwa poszyty Drzwi płockie i ich powstanie w świetle historii, rkps 18306/1
(s. 210) oraz Aleksander, biskup płocki 1129 -1152, rkps 18307/111 (kart 68).
M J. Roosval, Die Steinmeister Gottlands, Stockholm 1918.
I5M. Gębarowiez, Początki kultu św. Stanisława, Lwów 1927.
16 Ibidem, s. 13; zob. idem, Niektóre zagadnienia metodologii historii sztuki, „Biuletyn Historii Sztuki". XXXVIII, 1976, s. 138-1 50,
329-351, tu s. 342-345: analiza formalna zdana na samą siebie bywa często bezradna (s. 345).
17 J. Svanbcrg, The Legend o/Saint Stanislaus and King Boleslaus on I2th Century Font in Tryde. Svcden. „Folia Historiac Artium",
5 6. 2001, s. 25 42 tu s. 35, przyp. 31; do ustaleń Gębarowicza odnosi się tam następująco: This new dating is untenable for stylistic reasons
and has been rejected by Swedish scholars.
Ix Zob. Gębarowiez, Autobiografia, k. 29.
"M. Gębarowiez, Mogilno Płock С 'zerwińsk. Studia nad organizacją kościoła na Mazowszu w Л7 i XII w., [w:] Prace historyczne
w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1 935, s. I 1 3 I 74.
59
Zapowiedzią takiego postępowania była już rozprawa z 1921 roku na temat tzw. drzwi płoekich (nowo-
grodzkich) i roli ich fundatora, pochodzącego z Belgii biskupa Aleksandra13. Analizując stylistykę obiektu
wykonanego w Magdeburgu w latach 1152 1156, Gębarowiez wskazuje na elementy lombardzkie oraz na
analogie detali (m.in. Akwitania), choć sam obiekt postrzega jako znaczący wyraz kontaktów polsko-saskich
w połowie XII wieku.
Kwestia źródeł stanęła szczególnie silnie w studium ikonografii Św. Stanisława, w związku ze skandy-
nawską rzeźbą, której datacja opiera się na analizie formalnej i wątłych (w dodatku lekceważonych) źródłach.
Gębarowiez podważył ustalenia Johnny'cgo Roosvala (ucznia Josefa Strzygowskiego), monografa gotlandz-
kich zabytków kamiennych14.
Misternie zbudowany wywód Gębarowicza, kwestionujący zarówno ustalenia Tadeusza Wojciechow-
skiego na temat kultu św. Stanisława, jak również badaczy skandynawskich na temat rozwoju rzeźby skań-
skiej, nie spełnił pokładanych nadziei1". Spór dotyczył chrzcielnicy z Tryde w Skanii z dekoracją na ścianach
przedstawiającą sceny z życia i męczeństwa św. Stanisława, którego suplika kanonizacyjna została sformu-
łowana dopiero w 1247 roku. Obiekt datowany jest na XII wiek, a jeśli tak jest, to przedstawione tam sceny
byłyby więc najwcześniejszym znanym przykładem ikonografii św. Stanisława w ogóle.
Wnioski, jakie wyprowadził Gębarowiez na podstawie analizy źródeł, były proste: jeśli do II poł. XIII
wieku brak jakichkolwiek źródeł odnośnie do przedstawionych na chrzcielnicy w Tryde scen, to na jakiej
podstawie można dokonać datowania tego obiektu tak wcześnie. Kult św. Stanisława rozwija się w Polsce
w drugiej połowie XIII wieku, a jego apogeum przypada na czasy sporu o inwestyturę w Danii, na co Gęba-
rowiez przytacza zachowane źródła.
Rozważania o św. Stanisławie służą Gębarowiczowi do zadania kluczowego pytania. Na ile ważne są
wnioski płynące z analizy formalnej? Jego zdaniem obiekty gotlandzkie i skańskie zostały wydatowane na
podstawie bardzo wątłych przesłanek i nic nie przemawia za tym, że można je tak precyzyjnie - jak czynią
badacze szwedzcy - datować.
„(...) atrybucja chronologiczna dzieła sztuki, na podstawie analizy formalnej, nie posiada znaczenia
dokumentu historycznego i jest raczej stwierdzeniem istnienia zespołu cech stylowych odpowiadających za-
bytkom, o dokumentalnie stwierdzonej dacie powstania. (...) Ażeby zaś to pokrewieństwo dzieł ściśle okre-
ślić, trzeba znać dokładnie epokę, jej tendencje i tempo rozwojowe, a przy tern trzeba posiadać znaczną
ilość zabytków, o chronologii nie budzącej wątpliwości. (...) Więc też (...) sąd nasz w odniesieniu do dzieł,
powstałych na peryferiach (...) wielkich rozwojów, jest odpowiednio ostrożniejszy i większymi otoczony
zastrzeżeniami"16.
Z tego powodu Gębarowiez wątpi też w skuteczność dokonywanych przez Roosvala (a po nim podobnie
czynili inni: T. Ericksson, A. Benett) atrybucji17. Dla Gębarowicza istotny jest tzw. „moment ikonograficz-
ny"18, a więc ściśle określony czas, w którym odbija się w plastycznej ekspresji publiczna opinia, ten zaś
można ustalić na podstawie analizy źródeł i faktów historycznych. Dla zabytku z Tryde nie mógł on nastąpić
w innym czasie jak około roku 1275.
W podobnym kręgu problemów metodologicznych należy postrzegać artykuł na temat kształtowania się
biskupstwa płockiego, gdzie na podstawie analizy źródeł Gębarowiez rekonstruuje relacje zachodzące w XII
wieku między biskupstwem poznańskim, metropoliągnieźnieńskąoraz okolicznościami wydzielenia biskupstw
płockiego i lubuskiego, wpisując te wydarzenia w szeroko zakrojony projekt Bolesława Krzywoustego19. Na
tym tle analizuje dzieje Czerwińska, określając czas fundacji klasztoru na lata po 1148, uznając ze względów
13 M. Gębarowiez, Drzwi kościelne, tzw. płockie w Nowogrodzie Wielkim, „Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego we Lwowie"
(dalej STNL), 3, 1923, s. 63-68; W ZNiO przeehowywanc są dwa poszyty Drzwi płockie i ich powstanie w świetle historii, rkps 18306/1
(s. 210) oraz Aleksander, biskup płocki 1129 -1152, rkps 18307/111 (kart 68).
M J. Roosval, Die Steinmeister Gottlands, Stockholm 1918.
I5M. Gębarowiez, Początki kultu św. Stanisława, Lwów 1927.
16 Ibidem, s. 13; zob. idem, Niektóre zagadnienia metodologii historii sztuki, „Biuletyn Historii Sztuki". XXXVIII, 1976, s. 138-1 50,
329-351, tu s. 342-345: analiza formalna zdana na samą siebie bywa często bezradna (s. 345).
17 J. Svanbcrg, The Legend o/Saint Stanislaus and King Boleslaus on I2th Century Font in Tryde. Svcden. „Folia Historiac Artium",
5 6. 2001, s. 25 42 tu s. 35, przyp. 31; do ustaleń Gębarowicza odnosi się tam następująco: This new dating is untenable for stylistic reasons
and has been rejected by Swedish scholars.
Ix Zob. Gębarowiez, Autobiografia, k. 29.
"M. Gębarowiez, Mogilno Płock С 'zerwińsk. Studia nad organizacją kościoła na Mazowszu w Л7 i XII w., [w:] Prace historyczne
w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1 935, s. I 1 3 I 74.