DOI Artikel:
Ziemba, Antoni: Jan Białostocki (1921 - 1988)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16827#0167
160
ANTONI ZIEMBA
1957). W dziedzinie metodologii do dziś korzystamy z wydań w jego opracowaniu: Erwin Panofsky, Studia
z historii sztuki. (1971, tam zwł. Posłowie: Erwin Panofsky (1892-1968), myśliciel, historyk, człowiek) oraz
tomu Pojęcia, problemy, metody współczesnej nauki o sztuce. Dwadzieścia sześć artykułów uczonych euro-
pejskich i amerykańskich (1976), a nade wszystko z syntetycznego podręcznika Historia sztuki wśród nauk
humanistycznych (1980), jak też z licznych artykułów w zbiorach prac Białostockiego: Teoria i twórczość
(1961 - tam wprowadzał m.in. pojęcia: „temat ramowy" i „obraz archetypiczny"). Pięć wieków myśli o sztuce
(1957, 1976 - zagadnienia manieryzmu, kategorie baroku, analiza i krytyka ikonologii); Sztuka i myśl huma-
nistyczna ( 1966 rozróżnienie pojęciowe „styl" i „modus"), Refleksje i syntezy ze świata sztuki ( 1978 - prob-
lem barokowej teorii sztuki, kategorie rokoka, pojęcia innowacji, nowatorstwa, nowoczesności w sztuce daw-
nej), Symbole i obrazy w świecie sztuki ( 1982 - relacje słowa i obrazu w dawnej sztuce), Refleksje i syntezy ze
świata sztuki - cykl drugi (1987 - historia sztuki a historia idei, koncepcja muzeum w „wiedeńskiej szkole"
historii sztuki. Aby Warburg, literackość historii sztuki). Część tych artykułów zawarta została w zbiorczych
tomach: Stil und Ikonographie (1966, reedycja 1981), cieszącym się w swoim czasie wielką poczytnością
wśród uczonych i studentów zachodnich, oraz w The Message of Images (1988). Dodać do tego trzeba wiele
tekstów w innych edycjach zbiorowych, kongresowych czy seminaryjnych oraz czasopismach, tekstów takich
jak - wybierzmy tylko kilka tematów - Słowo i obraz (1982) czy Kryzysy w sztuce (1985 - rozróżnienie mię-
dzy kryzysem a fulguracją). Wszystkie swe teksty Białostocki publikował (najczęściej najpierw) w językach
obcych, tu jednak posługiwać się będziemy dla uproszczenia odwołaniami do ich wersji polskich.
W kolejnym deklarowanym przez siebie polu zainteresowań, w zakresie sztuki późnego średniowie-
cza i renesansu. Białostocki napisał kilka fundamentalnych książek: Les Primitifs flamands: Les Musées de
Pologne (1966), Spâtmittelalter und beginnende Neuzeit (Propylaen Kunstgeschichte VII, 1972), The Art
ofthe Renaissance in Eastern Europe: Hungary Bohemia, Poland ( 1976) oraz // quattrocento nelV Europa
Settentrionale (1989, wyd. fh: L'Art du XVe siècle des Parler à Durer, 1993 ; po polsku Sztuka XV wieku od
Parlerów do Durera, tłum. G. Przewłocki, 2011). Do tego dochodzą liczne artykuły problemowe na temat
pojęć późnego gotyku oraz renesansu i manieryzmu w sztuce europejskiej i polskiej, te ostatnie podsumowane
w tekście Die Kunst der Renaissance in Polem Auswahl, Aneignung, Ablehnung (1991)4.
Paradygmat artysty północnego renesansu budował Białostocki wokół osoby Albrechta Diirera, roz-
dartego między melancholią a racjonalizmem, wyobcowaniem a przyswojeniem włoskiego modelu kultury,
statusem wytwórcy przedmiotów - rzemieślnika - a statusem twórcy - artysty, potrzebą stabilnego systemu
ideologicznego a innowacją reformacji; dążącego zarazem do pogodzenia owych opozycji. Miejscem pre-
zentacji tej wizji są m.in. książki Albrecht Durer jako pisarz i teoretyk sztuki (1956) i Durer and his Critics,
1500-1971 ( 1986) oraz artykuły: O teorii sztuki Albrechta Diirera, Chłopska Melancholia, Albrechta Diirera,
Opus ąuinąue dierum..., Diirer i reformacja, Durer i humaniści10.
Ów paradygmat artysty geniusza, w którego umysłowości i twórczości ogniskują się w konfliktowym
zderzeniu binarne opozycje światopoglądowe, a zarazem łączą się linie „długiego trwania" różnych trady-
cji kulturowych i artystyczno-formalnych („tematy ramowe") - skłaniał Białostockiego do zajęcia się także
Rembrandtem, funkcjonującym w opozycji między tradycją ikonografii biblijnej a nową reformacyjną lekturą
Pisma, między konwencją obrazu a przekazem słowa, między nakazem schematu ikonograficznego a literal-
nością zapisu biblijnego - opozycji rozwiązywanej w imperatywie innowacji, ujawniającej głębszą treść da-
nego „tematu ramowego", czyli ramowej formuły ideowej (artykuły: Rembrandt i protestancka ikonografia,
,, Polski jeździec " i jego interpretacje, Zagadka Rembrandta uśmiechniętego. Grzesznik jako bohater w sztuce
Rembrandta", Lievens i Rembrandt12; ponadto wczesny katalog wystawy Rembrandt i jego krąg z 1956 roku).
Fundamentalne, przełomowe znaczenie w zachodniej nauce i jej badaniach nad Rembrandtem i malarstwem
holenderskim XVII wieku miały syntetyczne artykuły: Ikonographische Forschungen zu Rembrandts Werk
4 [W:] Die Renaissance im Blick der Nationen Europas, (WoUcnbiitteler Abhandlungcn zur Rcnaissanceforschung 9), Wiesbaden 1991,
s. 293- 318.
"'J. Białostoeki, O teorii sztuki Albrechta Diirera, [w:] idem, Pięć wieków myśli o sztuce, wyd. 2., Warszawa 1976, s. 32-73; idem.
Chłopska Melancholia, Albrechta Durera, ibidem, s. 74-81 ; idem, Opus ąuinąue dierum: obraz Diirera Chrystus wśród mędrców żydowskich
i jego źródła, [w:] idem, Teoria i twórczość. O tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Poznań 1961, S. 81- 104; idem, Diirer i Refor-
macja, [w:] idem, Symbole i obrazy w świecie sztuki, Warszawa 1982, s.234 267; idem, Diirer i humaniści, [w:J idem. Refleksje i syntezy
ze świata sztuki. Cykl drugi, Warszawa 1987, s. 112 126.
11 Wszystkie przedrukowane [w:] Białostocki, Symbole i obrazy..., rozdz. VI: Rembrandt.
12 Przedruk [w:] Białostocki, Refleksje i syntezy... Cykl drugi, s. 135 150.
ANTONI ZIEMBA
1957). W dziedzinie metodologii do dziś korzystamy z wydań w jego opracowaniu: Erwin Panofsky, Studia
z historii sztuki. (1971, tam zwł. Posłowie: Erwin Panofsky (1892-1968), myśliciel, historyk, człowiek) oraz
tomu Pojęcia, problemy, metody współczesnej nauki o sztuce. Dwadzieścia sześć artykułów uczonych euro-
pejskich i amerykańskich (1976), a nade wszystko z syntetycznego podręcznika Historia sztuki wśród nauk
humanistycznych (1980), jak też z licznych artykułów w zbiorach prac Białostockiego: Teoria i twórczość
(1961 - tam wprowadzał m.in. pojęcia: „temat ramowy" i „obraz archetypiczny"). Pięć wieków myśli o sztuce
(1957, 1976 - zagadnienia manieryzmu, kategorie baroku, analiza i krytyka ikonologii); Sztuka i myśl huma-
nistyczna ( 1966 rozróżnienie pojęciowe „styl" i „modus"), Refleksje i syntezy ze świata sztuki ( 1978 - prob-
lem barokowej teorii sztuki, kategorie rokoka, pojęcia innowacji, nowatorstwa, nowoczesności w sztuce daw-
nej), Symbole i obrazy w świecie sztuki ( 1982 - relacje słowa i obrazu w dawnej sztuce), Refleksje i syntezy ze
świata sztuki - cykl drugi (1987 - historia sztuki a historia idei, koncepcja muzeum w „wiedeńskiej szkole"
historii sztuki. Aby Warburg, literackość historii sztuki). Część tych artykułów zawarta została w zbiorczych
tomach: Stil und Ikonographie (1966, reedycja 1981), cieszącym się w swoim czasie wielką poczytnością
wśród uczonych i studentów zachodnich, oraz w The Message of Images (1988). Dodać do tego trzeba wiele
tekstów w innych edycjach zbiorowych, kongresowych czy seminaryjnych oraz czasopismach, tekstów takich
jak - wybierzmy tylko kilka tematów - Słowo i obraz (1982) czy Kryzysy w sztuce (1985 - rozróżnienie mię-
dzy kryzysem a fulguracją). Wszystkie swe teksty Białostocki publikował (najczęściej najpierw) w językach
obcych, tu jednak posługiwać się będziemy dla uproszczenia odwołaniami do ich wersji polskich.
W kolejnym deklarowanym przez siebie polu zainteresowań, w zakresie sztuki późnego średniowie-
cza i renesansu. Białostocki napisał kilka fundamentalnych książek: Les Primitifs flamands: Les Musées de
Pologne (1966), Spâtmittelalter und beginnende Neuzeit (Propylaen Kunstgeschichte VII, 1972), The Art
ofthe Renaissance in Eastern Europe: Hungary Bohemia, Poland ( 1976) oraz // quattrocento nelV Europa
Settentrionale (1989, wyd. fh: L'Art du XVe siècle des Parler à Durer, 1993 ; po polsku Sztuka XV wieku od
Parlerów do Durera, tłum. G. Przewłocki, 2011). Do tego dochodzą liczne artykuły problemowe na temat
pojęć późnego gotyku oraz renesansu i manieryzmu w sztuce europejskiej i polskiej, te ostatnie podsumowane
w tekście Die Kunst der Renaissance in Polem Auswahl, Aneignung, Ablehnung (1991)4.
Paradygmat artysty północnego renesansu budował Białostocki wokół osoby Albrechta Diirera, roz-
dartego między melancholią a racjonalizmem, wyobcowaniem a przyswojeniem włoskiego modelu kultury,
statusem wytwórcy przedmiotów - rzemieślnika - a statusem twórcy - artysty, potrzebą stabilnego systemu
ideologicznego a innowacją reformacji; dążącego zarazem do pogodzenia owych opozycji. Miejscem pre-
zentacji tej wizji są m.in. książki Albrecht Durer jako pisarz i teoretyk sztuki (1956) i Durer and his Critics,
1500-1971 ( 1986) oraz artykuły: O teorii sztuki Albrechta Diirera, Chłopska Melancholia, Albrechta Diirera,
Opus ąuinąue dierum..., Diirer i reformacja, Durer i humaniści10.
Ów paradygmat artysty geniusza, w którego umysłowości i twórczości ogniskują się w konfliktowym
zderzeniu binarne opozycje światopoglądowe, a zarazem łączą się linie „długiego trwania" różnych trady-
cji kulturowych i artystyczno-formalnych („tematy ramowe") - skłaniał Białostockiego do zajęcia się także
Rembrandtem, funkcjonującym w opozycji między tradycją ikonografii biblijnej a nową reformacyjną lekturą
Pisma, między konwencją obrazu a przekazem słowa, między nakazem schematu ikonograficznego a literal-
nością zapisu biblijnego - opozycji rozwiązywanej w imperatywie innowacji, ujawniającej głębszą treść da-
nego „tematu ramowego", czyli ramowej formuły ideowej (artykuły: Rembrandt i protestancka ikonografia,
,, Polski jeździec " i jego interpretacje, Zagadka Rembrandta uśmiechniętego. Grzesznik jako bohater w sztuce
Rembrandta", Lievens i Rembrandt12; ponadto wczesny katalog wystawy Rembrandt i jego krąg z 1956 roku).
Fundamentalne, przełomowe znaczenie w zachodniej nauce i jej badaniach nad Rembrandtem i malarstwem
holenderskim XVII wieku miały syntetyczne artykuły: Ikonographische Forschungen zu Rembrandts Werk
4 [W:] Die Renaissance im Blick der Nationen Europas, (WoUcnbiitteler Abhandlungcn zur Rcnaissanceforschung 9), Wiesbaden 1991,
s. 293- 318.
"'J. Białostoeki, O teorii sztuki Albrechta Diirera, [w:] idem, Pięć wieków myśli o sztuce, wyd. 2., Warszawa 1976, s. 32-73; idem.
Chłopska Melancholia, Albrechta Durera, ibidem, s. 74-81 ; idem, Opus ąuinąue dierum: obraz Diirera Chrystus wśród mędrców żydowskich
i jego źródła, [w:] idem, Teoria i twórczość. O tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Poznań 1961, S. 81- 104; idem, Diirer i Refor-
macja, [w:] idem, Symbole i obrazy w świecie sztuki, Warszawa 1982, s.234 267; idem, Diirer i humaniści, [w:J idem. Refleksje i syntezy
ze świata sztuki. Cykl drugi, Warszawa 1987, s. 112 126.
11 Wszystkie przedrukowane [w:] Białostocki, Symbole i obrazy..., rozdz. VI: Rembrandt.
12 Przedruk [w:] Białostocki, Refleksje i syntezy... Cykl drugi, s. 135 150.