DOI Artikel:
Strożek, Przemysław: Pismo “Formiści” i początki międzynarodowych kontaktów polskiej awangardy (1919 - 1921)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23935#0083
PISMO „FORMIŚCI" I POCZĄTKI MIĘDZYNARODOWYCH KONTAKTÓW POLSKIEI AWANGARDY (1919-1921)
77
W pierwszym numerze „Formistów" ukazał się wiersz Apollinaire'a Cors de Chasse w oryginale, oprócz
tego teksty Czyżewskiego i obszerna teoretyczna rozprawa Chwistka pt. Wrogowie formizmu i ich psycholo-
gia. Tekst zajmował objętościowo pół numeru, dlatego też niewiele miejsca przeznaczono w nim na repro-
dukcje dzieł sztuki, a także utwory literackie. Drugi numer był mniej obszerny, ale bogatszy w zawartość.
Otwierał go teoretyczny tekst Chwistka, zatytułowany Formizm, w którym autor wykazywał różnice między
francuskim kubizmem a poszukiwaniami członków polskiej grupy. Jego zdaniem to kubiści jako pierwsi
zwrócili świadomie uwagę, że pojęcie przedmiotu rzeczywistego może okazać się płynne i stworzyli tym
samym własny oryginalny styl. „W Polsce zarysowywać się już zaczyna styl odrębny, nam tylko właściwy"
- dodawał, powołując się na słowa Louisa Marcoussisa, który miał sprawować rolę promotora formizmu
w paryskich kręgach artystycznych28. Czyżewski pragnął za jego wstawiennictwem i pośrednictwem nawią-
zać stały kontakt z Paryżem, dlatego też podjął starania, by pozyskać go dla „Formistów" jako zagranicznego
korespondenta. List Marcoussisa, pisany w grudniu 1919 г., opublikowany został w drugim numerze pisma
z kwietnia 1920 r. Korespondent opisywał w nim najróżniejsze wydarzenia związane z powojennymi środo-
wiskami awangardy paryskiej. Z tekstu wynikało też, że osobiście informował owe środowiska o pierwszych
eksperymentach mających miejsce w Polsce:
Mówiłem kolegom Polakom i Francuzom o waszych wysiłkach; bardzo ich zaciekawiły. Będę Wam często
wysyłał nowości tutejsze, o ile trwacie w zamiarze wydawania co jakiś czas „Formistów"29.
Wydawanie pisma stało się dla Czyżewskiego niezbędnym obszarem działalności grupy, promocji twór-
czości, zawiązywania i utrzymania kontaktów, a także bycia na bieżąco z nowościami artystycznymi na za-
chodzie. Na adres redakcji Marcoussis przesłał także numery pisma „Nord Sud", reprodukcje własnych prac
(to zapewne wśród nich znalazł się publikowany w drugim numerze „Formistów" Portret Apollinaire'a) oraz
polskiej kolonii aktywnej w stolicy Francji: Alicji Halickiej, Moise Kislinga, Henryka Haydena30. Do prze-
syłki dołączył też tłumaczenia utworów Pierre'a Reverdy'ego Mowa dzwonu i Skrzydło, wykonane przez
Leopolda Zborowskiego. Razem z Oceanem ziemi Apollinaire'a w przekładzie Czyżewskiego ukazały się one
w drugim numerze krakowskiego pisma.
W nadesłanej korespondencji Marcoussis dużo uwagi poświęcił czasopismom artystycznym wydawa-
nym w Paryżu, w tym wspomnianemu „Nord Sud". Ukazywało się ono od 15 marca 1917 do października
1918 г., a więc pisał o piśmie, które od roku już nie wychodziło.
Z współpracowników poza Rochem Grey (Rosjanką), Trystianem Tzara (Szwajcarem), Huidobro (Hiszpa-
nem), wszyscy conajmniej byli obywatelami francuskimi. Z tym dwom, Apollinairowi i Braque'owi trzeba
było nawet czerepy łatać, tak ich „bosze" potraktowali. Teoretykiem grupy (ustnie zresztą tylko) był naj-
młodszy z wszystkich - Reverdy, hetmanił zaś Wilhelm Kostrowicki herbu Wąż, przydomku Apollinaire. [...]
z pism wychodzi dalej śmieszny „Sic" Birota [...]. Wychodzi „Littćrature", porządnie prowadzony miesięcz-
nik. Za parę dni wyjdzie numer „Action", który dobrze się zapowiada31.
Przywołane pisma: „Sic", ukazujące się w latach 1916-1919, oraz pierwsza seria „Littćrature", wyda-
wana przez Louisa Aragona, André Bretona i Philippe Soupaulta (1919-1921), promowały poezję dadaistów
i przyszłych surrealistów. W opozycji do dadaistycznej estetyki znajdował się wymieniony „Action", reda-
gowany przez Florenta Felsa od listopada 1919 do czerwca 1922. Marcoussis, pisząc artykuł pod koniec
1919 г., nie mógł jeszcze uwzględnić jednego z najbardziej wpływowych pism międzywojennej awangardy
francuskiej, „L'Esprit Nouveau", które powstało w 1920 r. i wydawane było przez Paula Dermée, Amédée
Ozenfanta i Charles'a-Edouarda Jeannereta (Le Corbusiera). Było ono organem purystów i w bardziej zna-
czącym stopniu platformą wypowiedzi o sztuce niż wychodzące już pisma, zrzeszające ośrodki nowatorskiej
poezji francuskiej.
28 L. С h w i s t e k, Formizm, „Formiści", 2, 1920, nr 2, s. 3. Marcoussis przed wyjazdem do Paryża studiował w Akademii Sztuk
Pięknych Krakowie w latach 1900-1902, m.in. w pracowni Józefa Mehoffera. Już wówczas mógł zetknąć się z Czyżewskim, który w tej samej
pracowni rozpoczął naukę w 1902 r. Marcoussis w Paryżu osiedlił się w 1903 r.
29 L. M а г с o u s s i s, Korespondencja z Paryża, „Formiści", 2, 1920, nr 2, s. 12.
30 Ibidem.
31 Ibidem.
77
W pierwszym numerze „Formistów" ukazał się wiersz Apollinaire'a Cors de Chasse w oryginale, oprócz
tego teksty Czyżewskiego i obszerna teoretyczna rozprawa Chwistka pt. Wrogowie formizmu i ich psycholo-
gia. Tekst zajmował objętościowo pół numeru, dlatego też niewiele miejsca przeznaczono w nim na repro-
dukcje dzieł sztuki, a także utwory literackie. Drugi numer był mniej obszerny, ale bogatszy w zawartość.
Otwierał go teoretyczny tekst Chwistka, zatytułowany Formizm, w którym autor wykazywał różnice między
francuskim kubizmem a poszukiwaniami członków polskiej grupy. Jego zdaniem to kubiści jako pierwsi
zwrócili świadomie uwagę, że pojęcie przedmiotu rzeczywistego może okazać się płynne i stworzyli tym
samym własny oryginalny styl. „W Polsce zarysowywać się już zaczyna styl odrębny, nam tylko właściwy"
- dodawał, powołując się na słowa Louisa Marcoussisa, który miał sprawować rolę promotora formizmu
w paryskich kręgach artystycznych28. Czyżewski pragnął za jego wstawiennictwem i pośrednictwem nawią-
zać stały kontakt z Paryżem, dlatego też podjął starania, by pozyskać go dla „Formistów" jako zagranicznego
korespondenta. List Marcoussisa, pisany w grudniu 1919 г., opublikowany został w drugim numerze pisma
z kwietnia 1920 r. Korespondent opisywał w nim najróżniejsze wydarzenia związane z powojennymi środo-
wiskami awangardy paryskiej. Z tekstu wynikało też, że osobiście informował owe środowiska o pierwszych
eksperymentach mających miejsce w Polsce:
Mówiłem kolegom Polakom i Francuzom o waszych wysiłkach; bardzo ich zaciekawiły. Będę Wam często
wysyłał nowości tutejsze, o ile trwacie w zamiarze wydawania co jakiś czas „Formistów"29.
Wydawanie pisma stało się dla Czyżewskiego niezbędnym obszarem działalności grupy, promocji twór-
czości, zawiązywania i utrzymania kontaktów, a także bycia na bieżąco z nowościami artystycznymi na za-
chodzie. Na adres redakcji Marcoussis przesłał także numery pisma „Nord Sud", reprodukcje własnych prac
(to zapewne wśród nich znalazł się publikowany w drugim numerze „Formistów" Portret Apollinaire'a) oraz
polskiej kolonii aktywnej w stolicy Francji: Alicji Halickiej, Moise Kislinga, Henryka Haydena30. Do prze-
syłki dołączył też tłumaczenia utworów Pierre'a Reverdy'ego Mowa dzwonu i Skrzydło, wykonane przez
Leopolda Zborowskiego. Razem z Oceanem ziemi Apollinaire'a w przekładzie Czyżewskiego ukazały się one
w drugim numerze krakowskiego pisma.
W nadesłanej korespondencji Marcoussis dużo uwagi poświęcił czasopismom artystycznym wydawa-
nym w Paryżu, w tym wspomnianemu „Nord Sud". Ukazywało się ono od 15 marca 1917 do października
1918 г., a więc pisał o piśmie, które od roku już nie wychodziło.
Z współpracowników poza Rochem Grey (Rosjanką), Trystianem Tzara (Szwajcarem), Huidobro (Hiszpa-
nem), wszyscy conajmniej byli obywatelami francuskimi. Z tym dwom, Apollinairowi i Braque'owi trzeba
było nawet czerepy łatać, tak ich „bosze" potraktowali. Teoretykiem grupy (ustnie zresztą tylko) był naj-
młodszy z wszystkich - Reverdy, hetmanił zaś Wilhelm Kostrowicki herbu Wąż, przydomku Apollinaire. [...]
z pism wychodzi dalej śmieszny „Sic" Birota [...]. Wychodzi „Littćrature", porządnie prowadzony miesięcz-
nik. Za parę dni wyjdzie numer „Action", który dobrze się zapowiada31.
Przywołane pisma: „Sic", ukazujące się w latach 1916-1919, oraz pierwsza seria „Littćrature", wyda-
wana przez Louisa Aragona, André Bretona i Philippe Soupaulta (1919-1921), promowały poezję dadaistów
i przyszłych surrealistów. W opozycji do dadaistycznej estetyki znajdował się wymieniony „Action", reda-
gowany przez Florenta Felsa od listopada 1919 do czerwca 1922. Marcoussis, pisząc artykuł pod koniec
1919 г., nie mógł jeszcze uwzględnić jednego z najbardziej wpływowych pism międzywojennej awangardy
francuskiej, „L'Esprit Nouveau", które powstało w 1920 r. i wydawane było przez Paula Dermée, Amédée
Ozenfanta i Charles'a-Edouarda Jeannereta (Le Corbusiera). Było ono organem purystów i w bardziej zna-
czącym stopniu platformą wypowiedzi o sztuce niż wychodzące już pisma, zrzeszające ośrodki nowatorskiej
poezji francuskiej.
28 L. С h w i s t e k, Formizm, „Formiści", 2, 1920, nr 2, s. 3. Marcoussis przed wyjazdem do Paryża studiował w Akademii Sztuk
Pięknych Krakowie w latach 1900-1902, m.in. w pracowni Józefa Mehoffera. Już wówczas mógł zetknąć się z Czyżewskim, który w tej samej
pracowni rozpoczął naukę w 1902 r. Marcoussis w Paryżu osiedlił się w 1903 r.
29 L. M а г с o u s s i s, Korespondencja z Paryża, „Formiści", 2, 1920, nr 2, s. 12.
30 Ibidem.
31 Ibidem.