DOI Artikel:
Strożek, Przemysław: Pismo “Formiści” i początki międzynarodowych kontaktów polskiej awangardy (1919 - 1921)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23935#0090
84
PRZEMYSŁAW STRÓŻEK
także twórcą pierwszej polskiej monografii o formizmie i przygotowuje teraz pracę o polskiej sztuce wjęzyku
niemieckim. Jest także organizatorem całego ruchu w Polsce i redaguje z Czyżewskim pismo „Formiści"42.
W dalszej części artykułu Rottersmann najwięcej uwagi poświęcił Stanisławowi Ignacemu Witkiewiczo-
wi, podkreślając jego wszechstronność jako teoretyka sztuki, dramaturga, filozofa i podróżnika43. Wspomniał
0 tłumaczeniach jego dramatów na niemiecki przez związaną z ekspresjonizmem wiedeńskim Lilii Marmo-
rek. Zapewne zbiór ten nigdy się nie ukazał, podobnie jak zapowiadana praca Winklera o formizmie wjęzyku
niemieckim. Rottersmann był pod ogromnym wrażeniem twórczości Witkacego, napisał entuzjastyczną re-
cenzję z przedstawienia Kurki Wodnej w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie, która została opublikowana
w trzecim numerze „Zwrotnicy", z listopada 1922 r. - pisma, z którym do końca tego roku formiści, a w
szczególności Witkacy, współpracowali44.
Swój artykuł w „Der Ararat" Rottersmann zakończył informacją o planowanym artykule o artystach
warszawskich. Pozostało to jednak w sferze planów, ponieważ Der polnische Formismus ukazał się w przed-
ostatnim numerze „Der Ararat", a ostatni numer pisma redaktorzy poświęcili sztuce azjatyckiej. Artykuł
Rottersmanna jest jedynym powstałym w czasie działalności grupy tak obszernym przeglądem twórczości
polskich formistów opublikowanym w zagranicznym piśmie. Ilustrowały go reprodukcje prac Czyżewskie-
go, Chwistka, Halickiej, Niesiołowskiego, Gottliba oraz Zbigniewa Pronaszki. Rottersmann okazał się tym
samym ważną osobą na drodze wymiany informacji między zagraniczną a polską awangardą.
Spis wszystkich artykułów zamieszczonych w tym numerze „Der Ararat" znalazł się w paryskim
„L'Esprit Nouveau"45, ale na łamach tego pisma, jak również innych organów francuskiej awangardy po-
czątku lat 20. nigdy nie ukazał się żaden obszerny szkic o twórczości formistów. O publikacji Rottersmanna
wspomniał w 1927 r. w swych Formistach polskich Winkler, ale około roku 1921 nie ma o niej słowa ani na
łamach nowych pism literacko-artystycznych - „Skamandrze", „Ponowię", ani - co ciekawe - w „Nowej Sztu-
ce", której redaktorem był początkowo Chwistek. Warto jednak zaznaczyć, że lubelski „Lucifer" w 1922 г.,
w numerze 2-4, informował:
Z niemieckich czasopism poświęconych plastyce zwraca uwagę przede wszystkim „Ararat". Jeden Numer
tego pisma, z końca ubiegłego roku zawierał reprodukcje dzieł naszych formistów - Pronaszki, Witkiewicza
i. t. d : dzieła powyższe zaopatrzono arcymizerną charakterystyką tego kierunku. „Ararat" interesuje się prze-
de wszystkim przejawami sztuki i młodych artystów46.
Niemal półtora roku po artykule Rottersmanna informacje o formistach znalazły się w wydawanym
w Belgradzie piśmie literackim „Misao" (Myśl) z 16 stycznia 1923 roku. Ukazał się tam obszerny artykuł
Konstantego Perića, przybliżający twórczość polskich poetów z trzech ośrodków: Warszawy, Poznania i Kra-
kowa. Autor mieszkał wówczas w Polsce i rok później wydał we Lwowie studium o Kazimierzu Brodzińskim
1 serbskiej pieśni ludowej47. W tekście dla „Misao" Perić najwięcej uwagi poświęcił Julianowi Tuwimowi oraz
grupie Skamandra, pokrótce przedstawił też informacje na temat organów polskiej awangardy, nieistniejących
już „Zdroju" i „Formistów". Spośród członków formizmu wymienił Chwistka, Hrynkowskiego, Zamoyskie-
go i braci Pronaszków, a najwięcej uwagi poświęcił redaktorowi pisma - Tytusowi Czyżewskiemu. Poinfor-
mował, że pismo przestało się już ukazywać, a jego miejsce zastąpiła w 1922 r. „Zwrotnica", która stała się
nową trybuną dla formistów48.
42 J. R o 11 e r s m a n n, Der Polnische Formismus, „Der Ararat", 2, 1921, nr 11, s. 284-288 (tłum. P. Stróżek).
43 Ibidem.
44 J. R o t t e r s m a n n, Kurka Wodna - St. I. Witkiewicz (Teatr im. Słowackiego), „Zwrotnica", 1, 1922, nr 3, s. 83. Rottersmann
utrzymywał osobiste kontakty z Witkacym, o czym przekonuje zachowana korespondencja Witkacego. Jest ona jednym z nielicznych śladów
w Polsce, które pozwalają dociec, kim był współpracownik „Formistów". Janusz Degler pisał, że Rottersmann był krakowskim handlowcem,
zajmującym się przygodnie krytyką teatralną i publicystyką. Należał do grona przyjaciół Witkacego. Por. J. D e g 1 e r, Witkacego portret
wielokrotny, Warszawa 2009, s. 428; S.I. Witkiewicz, Listy do żony (1923-1927), przygotowała do druku A. M i с i ń s к a, opracował
i przypisami opatrzył J. D e g 1 e r, Warszawa 2005, s. 242.
45 „UEsprit Nouveau", 2, 1922, nr 14, s. 1680.
46 J.L., Za granicą - Niemcy, „Lucifer", 2, 1922, nr 2-4, s. 33.
47 K. P e r i ć, Kazimierz Brodziński i serbska pieśń ludowa, Lwów 1924.
48 К. П с p и h, HajHoeuja по/ьска поеоезща, „Misao", 2(16 1 1923), s. 123-130. Zob. też S. В a r a c, Avangardna Misao. Avangardne
tendencije u casopisu Misao и vreme uredjivanja Ranka Mladenovica 1922-1923, Belgrade 2008, s. 119-121.
PRZEMYSŁAW STRÓŻEK
także twórcą pierwszej polskiej monografii o formizmie i przygotowuje teraz pracę o polskiej sztuce wjęzyku
niemieckim. Jest także organizatorem całego ruchu w Polsce i redaguje z Czyżewskim pismo „Formiści"42.
W dalszej części artykułu Rottersmann najwięcej uwagi poświęcił Stanisławowi Ignacemu Witkiewiczo-
wi, podkreślając jego wszechstronność jako teoretyka sztuki, dramaturga, filozofa i podróżnika43. Wspomniał
0 tłumaczeniach jego dramatów na niemiecki przez związaną z ekspresjonizmem wiedeńskim Lilii Marmo-
rek. Zapewne zbiór ten nigdy się nie ukazał, podobnie jak zapowiadana praca Winklera o formizmie wjęzyku
niemieckim. Rottersmann był pod ogromnym wrażeniem twórczości Witkacego, napisał entuzjastyczną re-
cenzję z przedstawienia Kurki Wodnej w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie, która została opublikowana
w trzecim numerze „Zwrotnicy", z listopada 1922 r. - pisma, z którym do końca tego roku formiści, a w
szczególności Witkacy, współpracowali44.
Swój artykuł w „Der Ararat" Rottersmann zakończył informacją o planowanym artykule o artystach
warszawskich. Pozostało to jednak w sferze planów, ponieważ Der polnische Formismus ukazał się w przed-
ostatnim numerze „Der Ararat", a ostatni numer pisma redaktorzy poświęcili sztuce azjatyckiej. Artykuł
Rottersmanna jest jedynym powstałym w czasie działalności grupy tak obszernym przeglądem twórczości
polskich formistów opublikowanym w zagranicznym piśmie. Ilustrowały go reprodukcje prac Czyżewskie-
go, Chwistka, Halickiej, Niesiołowskiego, Gottliba oraz Zbigniewa Pronaszki. Rottersmann okazał się tym
samym ważną osobą na drodze wymiany informacji między zagraniczną a polską awangardą.
Spis wszystkich artykułów zamieszczonych w tym numerze „Der Ararat" znalazł się w paryskim
„L'Esprit Nouveau"45, ale na łamach tego pisma, jak również innych organów francuskiej awangardy po-
czątku lat 20. nigdy nie ukazał się żaden obszerny szkic o twórczości formistów. O publikacji Rottersmanna
wspomniał w 1927 r. w swych Formistach polskich Winkler, ale około roku 1921 nie ma o niej słowa ani na
łamach nowych pism literacko-artystycznych - „Skamandrze", „Ponowię", ani - co ciekawe - w „Nowej Sztu-
ce", której redaktorem był początkowo Chwistek. Warto jednak zaznaczyć, że lubelski „Lucifer" w 1922 г.,
w numerze 2-4, informował:
Z niemieckich czasopism poświęconych plastyce zwraca uwagę przede wszystkim „Ararat". Jeden Numer
tego pisma, z końca ubiegłego roku zawierał reprodukcje dzieł naszych formistów - Pronaszki, Witkiewicza
i. t. d : dzieła powyższe zaopatrzono arcymizerną charakterystyką tego kierunku. „Ararat" interesuje się prze-
de wszystkim przejawami sztuki i młodych artystów46.
Niemal półtora roku po artykule Rottersmanna informacje o formistach znalazły się w wydawanym
w Belgradzie piśmie literackim „Misao" (Myśl) z 16 stycznia 1923 roku. Ukazał się tam obszerny artykuł
Konstantego Perića, przybliżający twórczość polskich poetów z trzech ośrodków: Warszawy, Poznania i Kra-
kowa. Autor mieszkał wówczas w Polsce i rok później wydał we Lwowie studium o Kazimierzu Brodzińskim
1 serbskiej pieśni ludowej47. W tekście dla „Misao" Perić najwięcej uwagi poświęcił Julianowi Tuwimowi oraz
grupie Skamandra, pokrótce przedstawił też informacje na temat organów polskiej awangardy, nieistniejących
już „Zdroju" i „Formistów". Spośród członków formizmu wymienił Chwistka, Hrynkowskiego, Zamoyskie-
go i braci Pronaszków, a najwięcej uwagi poświęcił redaktorowi pisma - Tytusowi Czyżewskiemu. Poinfor-
mował, że pismo przestało się już ukazywać, a jego miejsce zastąpiła w 1922 r. „Zwrotnica", która stała się
nową trybuną dla formistów48.
42 J. R o 11 e r s m a n n, Der Polnische Formismus, „Der Ararat", 2, 1921, nr 11, s. 284-288 (tłum. P. Stróżek).
43 Ibidem.
44 J. R o t t e r s m a n n, Kurka Wodna - St. I. Witkiewicz (Teatr im. Słowackiego), „Zwrotnica", 1, 1922, nr 3, s. 83. Rottersmann
utrzymywał osobiste kontakty z Witkacym, o czym przekonuje zachowana korespondencja Witkacego. Jest ona jednym z nielicznych śladów
w Polsce, które pozwalają dociec, kim był współpracownik „Formistów". Janusz Degler pisał, że Rottersmann był krakowskim handlowcem,
zajmującym się przygodnie krytyką teatralną i publicystyką. Należał do grona przyjaciół Witkacego. Por. J. D e g 1 e r, Witkacego portret
wielokrotny, Warszawa 2009, s. 428; S.I. Witkiewicz, Listy do żony (1923-1927), przygotowała do druku A. M i с i ń s к a, opracował
i przypisami opatrzył J. D e g 1 e r, Warszawa 2005, s. 242.
45 „UEsprit Nouveau", 2, 1922, nr 14, s. 1680.
46 J.L., Za granicą - Niemcy, „Lucifer", 2, 1922, nr 2-4, s. 33.
47 K. P e r i ć, Kazimierz Brodziński i serbska pieśń ludowa, Lwów 1924.
48 К. П с p и h, HajHoeuja по/ьска поеоезща, „Misao", 2(16 1 1923), s. 123-130. Zob. też S. В a r a c, Avangardna Misao. Avangardne
tendencije u casopisu Misao и vreme uredjivanja Ranka Mladenovica 1922-1923, Belgrade 2008, s. 119-121.