DOI Artikel:
Prix, Dalibor: Asymetryczne sklepienia na Ślas̜ku w XIV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34225#0013
ASYMETRYCZNE SKLEPIENIA NA SLĄSKU W XIV WIEKU
7
im Danuta Hanułanka, skupiając się jednak wyłącznie na przykładach śiąskich^. Badaczka zauważyła ich
niereguiarność, wskazując na jej dwojakie uwarunkowania. Od strony technołogicznej skiepienia te miały
powstać w wyniku dążenia średniowiecznych murarzy do uproszczenia pracy poprzez zastosowanie małych
przenośnych krążyn^. Uzupełnieniem tej konstatacji jest tabeika I na s. 40, w której figuruje
avp777L/?i?cz/7L o Z77^7/PZ077y777 zvNć7ć/z7c 5?ńc? źfńrową/. W innym miejscu Hanuianka wypowiedziała się na
jego temat, przedstawiając kontynentaine naśiadownictwa i modytïkacje sławnego cpozy wzz/t z chóru
św. Hugona w prezbiterium katedry w LincolnH W znakomitym i nadai aktuainym wykładzie pomieszała
jednak skiepienia z trójpromieniami żeber o co najmniej jednej osi symetrii ze skiepieniami całkowicie
asymetrycznymi^. Tym samym, choć była świadoma wyjątkowości śiąskich skiepień reprezentujących tę
drugą grupę, utrudniła ich prawidłową kiasyiikację.
Ponieważ chodzi o złożoną i szeroką probiematykę, której wyczerpujące omówienie przerasta ramy
niniejszego studium, będą w nim anaiizowane wyłącznie fłguracje żeber skiepiennych, z pominięciem
na przykład zagadnienia asymetrycznego protliu żebra^. Scharakteryzowane wyżej pokrótce skiepienia
ceiowo asymetryczne rozprzestrzeniły się w budownictwie europejskim po 1413 r., by w ostatniej ćwierci
XV i i. tercji XVI w. stać się rozwiązaniami obiegowymi. Takimi właśnie późnymi przykładami omawia-
nego typu są na Śiąsku skiepienia północnej części chóru fary w Lubiniu, kruchty kościoła parafiainego
w Imbramowicach czy oratorium w farze w Nowym Miasteczku'^. W Austrii rozwiązania tego rodzaju są
znane z południowej kapiicy korpusu kościoła Dominikanów we Fryzaku, korpusu kościoła szpitainego
św. Zygmunta w Oberwóiz czy z południowej kapiicy prezbiterium kościoła św. Mikołaja w Rottenmann
w Styrii, wykonane prawdopodobnie po 1499 r.'^ Na Morawach do najpiękniejszych takich dzieł naieżało
skiepienie parteru wieży nieistniejącego już kościoła św. Wacława w Hustopećich z ok. 1496 r.'9 Z terenu
Niemiec wymienić można przekrycia trzech przęseł wschodniego ramienia krużganka katedry w Miśni,
z iat ok. 1490-1491 (przed 1504)^^ czy sklepienie korytarza przy północnym trakcie krużganka katedry
w Trewirze, już z początku XVI wT'
W XIV w. był to jednak bardzo rzadki typ skiepienia. Sprzed roku 1413 Hanuianka znała go na
Śląsku jedynie z saii I piętra ratusza w Namysłowie, z saii ratusza w Środzie Śiąskiej i ze wschodniej
kaplicy przy południowej eiewacji korpusu fary w Namysłowie^. Do tego doiiczyć trzeba boczne nawy
korpusu kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, których dawne, szerokie datowanie Romuaid Raczmarek
zawęził do iat 1360-1367; w końcu tego stulecia asymetryczne skiepienia wprowadzono także w nawach
D. H an u I an ka, Же/з/еилз /Mr/MgoĄrk/e no ,S7c/.s7.'M. «Rozprawy Komisji Historii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Nauko-
wego. VII», Wrocław 1971, s. 38^11, 58-63.
'2 /ó/r/ew. s. 39: „Niestaranność wykonawstwa widoczna jest również w sposobie murowania wysklepków [...]. Przypuszczalnie
zjawisko to wiąże się w jakimś stopniu z upowszechnionym w późnogotyckiej architekturze stosowaniem ruchomej niewielkiej krążyny
[...]", s. 41: „Wprowadzenie owej ruchomej krążyny, którą można było przenosić z miejsca na miejsce, dowolnie ją w miarę potrze-
by rozciągając, kojarzy się najwcześniej z momentem przejścia od sklepień kolebkowych do krzyżowo-żebrowych - częściej jednak
z wprowadzeniem tzw. figurowych sklepień, a więc trójpodporowych. gwiaździstych itp. [...] Wydaje się, że pewne dość wcześnie już
zauważalne na Śląsku i niczym innym nie tłumaczące się zaburzenia w układzie sieci żebrowej [...] mogłyby znaleźć wyjaśnienie właśnie
w chęci podziału pola sklepionego na mniej więcej równe wycinki. przy czym obecność owych dodatkowych. burzących regulamość
układu, żeber - należałoby rozumieć jako elementy szkieletu żebrowego, szkieletu w swojej całości traktowanego w procesie budowy
jako surogat całoprzęsłowej krążyny".
s. 58—63.
Tabelka 111 „Crazy vauIU i jego polskie warianty; Hanulanka. o/?. cń., s. 58.
'6 Na ten temat A. Grzybkowski, Go7yc/:o от*с/;;'7е/:?и7*о /7;и7*оггот?о w /*oĄce. Warszawa 2014. s. 108.
'*? Zob. Hanulanka, o/r c;'7., s. 39-41.
B. Schedl, D7*/e^oc/;, ^о/т^мм'Лотгет'Л/о^'/ет*. [w:] Ge^c/;/c/;?e г/ет* /;;7<7e7;</e7; Кмт;^7 ;т; 0^7ет*т*е;с/;, Bd. 2, Go7;'Ç hrsg. G. Brucher.
München-London-New York 2000, s. 218-219; Ge.sc/;;c/;/e <7ет* /м'/с/етгс/ет; Км;;у? ;т; Ог7ет*т*е;с/;, Bd. 3, ,S/;o?go?;7: мгм/ //ет;о;'^о7;се, hrsg.
А. Rosenauer, München-Berlin-London-New York 2003, s. 216-217, 247-248.
'9 Kościół zburzono w Iatach 1961-1962; zwięźle B. Samek, 6/7/;e/ec/:e //o77;ô?U Л/от*оуи o S'/er^o /. Ą//, Praha 1994. s. 571;
szczegółowo P. Kroupa, Орегтгет/у /ror?e/ rv. Ldc/ovo v //му/орес/с/;, [w:] 0<7 go7;Ly Zr 7'е;;е^<з/;с;'. Py?v<77*7;ó Ам/?мт*<7 A/o7*ovy
o 5*/ezr/ro /400-/550, II, //7*т;о, ed. K. Chamonikola. Bmo 1999, s. 109-111.
2° Np. M. Donath, S. Wirtgen, Оет* Л/е/^тге;* Do/?;. Л/от;м7не7;?е уосАуАсАет* Geyc/;;'c/;?e, Bd. 1, Beucha 2002; M. Donath,
De;* Л/е/^т/ет* Do;;; /;?: A//??e/o/?eT: ZM7* 77;/77e/o/?e7*//c/;e7; RoMgejc/;/c/;?e, [w:] D/e /?e.S'?aM7*/e7'M7;g r/e^ Do/7;^ гм Л/е///е;; /990-2002, hrsg.
G. Donath. Stuttgart 2003, s. 12-21 (zwłaszcza s. 19): H. Magirius, Do;?; гм Л/е//?ет;, Schnell. Kunstfuhrer Nr. 1851, Regensburg
2007, s. 24-26, 34.
2' Plan np. w A. Verbeek, /?077;<эт;;Тс/;е G/;o;yb7*77;e7; /т; Kó/т; мт;</ о/т; №'е</е7'7'/;е;'7;. [w:] йомА/тг? </ег Л//??е/о/?е7*^ /т; Смт*о/7<7.
//от;у Ет*/с/; Кмбос/; ZM7/; 75. Ge/)MT*?^?og, hrsg. F.J. Much, Stuttgart 1988, s. 199-212 (zwlaszcza s. 208. il. 6).
22 Hanulanka, op. c/?., s. 58-63.
7
im Danuta Hanułanka, skupiając się jednak wyłącznie na przykładach śiąskich^. Badaczka zauważyła ich
niereguiarność, wskazując na jej dwojakie uwarunkowania. Od strony technołogicznej skiepienia te miały
powstać w wyniku dążenia średniowiecznych murarzy do uproszczenia pracy poprzez zastosowanie małych
przenośnych krążyn^. Uzupełnieniem tej konstatacji jest tabeika I na s. 40, w której figuruje
avp777L/?i?cz/7L o Z77^7/PZ077y777 zvNć7ć/z7c 5?ńc? źfńrową/. W innym miejscu Hanuianka wypowiedziała się na
jego temat, przedstawiając kontynentaine naśiadownictwa i modytïkacje sławnego cpozy wzz/t z chóru
św. Hugona w prezbiterium katedry w LincolnH W znakomitym i nadai aktuainym wykładzie pomieszała
jednak skiepienia z trójpromieniami żeber o co najmniej jednej osi symetrii ze skiepieniami całkowicie
asymetrycznymi^. Tym samym, choć była świadoma wyjątkowości śiąskich skiepień reprezentujących tę
drugą grupę, utrudniła ich prawidłową kiasyiikację.
Ponieważ chodzi o złożoną i szeroką probiematykę, której wyczerpujące omówienie przerasta ramy
niniejszego studium, będą w nim anaiizowane wyłącznie fłguracje żeber skiepiennych, z pominięciem
na przykład zagadnienia asymetrycznego protliu żebra^. Scharakteryzowane wyżej pokrótce skiepienia
ceiowo asymetryczne rozprzestrzeniły się w budownictwie europejskim po 1413 r., by w ostatniej ćwierci
XV i i. tercji XVI w. stać się rozwiązaniami obiegowymi. Takimi właśnie późnymi przykładami omawia-
nego typu są na Śiąsku skiepienia północnej części chóru fary w Lubiniu, kruchty kościoła parafiainego
w Imbramowicach czy oratorium w farze w Nowym Miasteczku'^. W Austrii rozwiązania tego rodzaju są
znane z południowej kapiicy korpusu kościoła Dominikanów we Fryzaku, korpusu kościoła szpitainego
św. Zygmunta w Oberwóiz czy z południowej kapiicy prezbiterium kościoła św. Mikołaja w Rottenmann
w Styrii, wykonane prawdopodobnie po 1499 r.'^ Na Morawach do najpiękniejszych takich dzieł naieżało
skiepienie parteru wieży nieistniejącego już kościoła św. Wacława w Hustopećich z ok. 1496 r.'9 Z terenu
Niemiec wymienić można przekrycia trzech przęseł wschodniego ramienia krużganka katedry w Miśni,
z iat ok. 1490-1491 (przed 1504)^^ czy sklepienie korytarza przy północnym trakcie krużganka katedry
w Trewirze, już z początku XVI wT'
W XIV w. był to jednak bardzo rzadki typ skiepienia. Sprzed roku 1413 Hanuianka znała go na
Śląsku jedynie z saii I piętra ratusza w Namysłowie, z saii ratusza w Środzie Śiąskiej i ze wschodniej
kaplicy przy południowej eiewacji korpusu fary w Namysłowie^. Do tego doiiczyć trzeba boczne nawy
korpusu kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, których dawne, szerokie datowanie Romuaid Raczmarek
zawęził do iat 1360-1367; w końcu tego stulecia asymetryczne skiepienia wprowadzono także w nawach
D. H an u I an ka, Же/з/еилз /Mr/MgoĄrk/e no ,S7c/.s7.'M. «Rozprawy Komisji Historii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Nauko-
wego. VII», Wrocław 1971, s. 38^11, 58-63.
'2 /ó/r/ew. s. 39: „Niestaranność wykonawstwa widoczna jest również w sposobie murowania wysklepków [...]. Przypuszczalnie
zjawisko to wiąże się w jakimś stopniu z upowszechnionym w późnogotyckiej architekturze stosowaniem ruchomej niewielkiej krążyny
[...]", s. 41: „Wprowadzenie owej ruchomej krążyny, którą można było przenosić z miejsca na miejsce, dowolnie ją w miarę potrze-
by rozciągając, kojarzy się najwcześniej z momentem przejścia od sklepień kolebkowych do krzyżowo-żebrowych - częściej jednak
z wprowadzeniem tzw. figurowych sklepień, a więc trójpodporowych. gwiaździstych itp. [...] Wydaje się, że pewne dość wcześnie już
zauważalne na Śląsku i niczym innym nie tłumaczące się zaburzenia w układzie sieci żebrowej [...] mogłyby znaleźć wyjaśnienie właśnie
w chęci podziału pola sklepionego na mniej więcej równe wycinki. przy czym obecność owych dodatkowych. burzących regulamość
układu, żeber - należałoby rozumieć jako elementy szkieletu żebrowego, szkieletu w swojej całości traktowanego w procesie budowy
jako surogat całoprzęsłowej krążyny".
s. 58—63.
Tabelka 111 „Crazy vauIU i jego polskie warianty; Hanulanka. o/?. cń., s. 58.
'6 Na ten temat A. Grzybkowski, Go7yc/:o от*с/;;'7е/:?и7*о /7;и7*оггот?о w /*oĄce. Warszawa 2014. s. 108.
'*? Zob. Hanulanka, o/r c;'7., s. 39-41.
B. Schedl, D7*/e^oc/;, ^о/т^мм'Лотгет'Л/о^'/ет*. [w:] Ge^c/;/c/;?e г/ет* /;;7<7e7;</e7; Кмт;^7 ;т; 0^7ет*т*е;с/;, Bd. 2, Go7;'Ç hrsg. G. Brucher.
München-London-New York 2000, s. 218-219; Ge.sc/;;c/;/e <7ет* /м'/с/етгс/ет; Км;;у? ;т; Ог7ет*т*е;с/;, Bd. 3, ,S/;o?go?;7: мгм/ //ет;о;'^о7;се, hrsg.
А. Rosenauer, München-Berlin-London-New York 2003, s. 216-217, 247-248.
'9 Kościół zburzono w Iatach 1961-1962; zwięźle B. Samek, 6/7/;e/ec/:e //o77;ô?U Л/от*оуи o S'/er^o /. Ą//, Praha 1994. s. 571;
szczegółowo P. Kroupa, Орегтгет/у /ror?e/ rv. Ldc/ovo v //му/орес/с/;, [w:] 0<7 go7;Ly Zr 7'е;;е^<з/;с;'. Py?v<77*7;ó Ам/?мт*<7 A/o7*ovy
o 5*/ezr/ro /400-/550, II, //7*т;о, ed. K. Chamonikola. Bmo 1999, s. 109-111.
2° Np. M. Donath, S. Wirtgen, Оет* Л/е/^тге;* Do/?;. Л/от;м7не7;?е уосАуАсАет* Geyc/;;'c/;?e, Bd. 1, Beucha 2002; M. Donath,
De;* Л/е/^т/ет* Do;;; /;?: A//??e/o/?eT: ZM7* 77;/77e/o/?e7*//c/;e7; RoMgejc/;/c/;?e, [w:] D/e /?e.S'?aM7*/e7'M7;g r/e^ Do/7;^ гм Л/е///е;; /990-2002, hrsg.
G. Donath. Stuttgart 2003, s. 12-21 (zwłaszcza s. 19): H. Magirius, Do;?; гм Л/е//?ет;, Schnell. Kunstfuhrer Nr. 1851, Regensburg
2007, s. 24-26, 34.
2' Plan np. w A. Verbeek, /?077;<эт;;Тс/;е G/;o;yb7*77;e7; /т; Kó/т; мт;</ о/т; №'е</е7'7'/;е;'7;. [w:] йомА/тг? </ег Л//??е/о/?е7*^ /т; Смт*о/7<7.
//от;у Ет*/с/; Кмбос/; ZM7/; 75. Ge/)MT*?^?og, hrsg. F.J. Much, Stuttgart 1988, s. 199-212 (zwlaszcza s. 208. il. 6).
22 Hanulanka, op. c/?., s. 58-63.