DOI Artikel:
Prix, Dalibor: Asymetryczne sklepienia na Ślas̜ku w XIV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34225#0014
DAUBOR PRJX
bocznych chóru tego kościoła^. Koiejnymi przykładami, odłegłymi geograłłcznie od wymienionych, są
skiepienia dwóch reguiarnych w rzucie pomieszczeń ratusza i domu kupców w Toruniu^. Hanuianka
wymieniła jeszcze przekrycia bocznych naw chóru kościoła świętych Piotra i Pawła w Legnicy oraz
bocznych naw korpusu i chóru fary w Namysłowie. Jeśłi jednak uznamy za samodziehie jednostki prze-
strzenne całe nawy boczne korpusu i chóru tych kościołów, to przez środek takich kompozycji można
wytyczyć oś symetrii. Wymienionych skłepień nie nateży zatem uważać za asymetryczne, choć są one
do takich bardzo zbłiżone ze wzgiędu na swoją genezę i wyraz. W 2007 r. Daiibor Prix sklasyfikował
jako skiepienie o nieregularnym układzie żeber nieistniejące już, pierwotne przekrycie kapłicy świętych
Wawrzyńca i Agnieszki przy południowej eiewacji prezbiterium fary w Opawie^. Poza wymienionymi,
tego rodzaju skiepienia z XIV w. nie są znane z terenów Europy kontynentalnej-^. Jeżełi istnieją - czego
nie da się wykluczyć - nie poświęcono im dotąd większej uwagi, a w każdym razie nie znaiazło to
odzwierciedienia w ogóinie dostępnych pubłikacjach. Przyszłe badania mogą oczywiście poszerzyć łistę
skiepień asymetrycznych o dzieła, które ze wzgiędu na zniszczenie tub poważne przekształcenie wymykają
się na razie naszej uwadze.
ŚLĄSKłE SKLEPIENłA ASYMETRYCZNE Z XIV WIEKU
Spośród wymienionych przykładów najlepiej zachowane, a także najłepiej odpowiadające przyjętej
definicji sklepienia asymetrycznego jest przekrycie prostokątnej sali I piętra w południowo-wschodnim
narożniku ratusza w Namysłowie (ik I ). Jego trafną analizę przeprowadzili już Hanułanka i - ostatnio -
Prix^^. Figuracja wschodniej połowy tego skłepienia (il. 2) nawiązuje do konceptu przekryć wschodnie-
go przęsła chóru katedry krakowskiej (z łat ok. 1320-1346)2^ czy wschodniego pola sklepienia kaplicy
mariackiej przy katedrze wrocławskiej (z lat 1354-1361)29 i tym podobnych dzieł (il. 3). Kompozycja
zachodniej połowy sklepienia została za to nieoczekiwanie, jakby anarchicznie, zakłócona. Bieg żebra
łączącego się z kluczem łuku przyściennego nad niszą z oknem w murze obwodowym, w południowo-
-zachodniej części pomieszczenia, wywołuje wręcz wrażenie chaosu. Figuracja taka jawi się postronnemu
widzowi jako niezrozumiała, nieprzystająca do innych racjonalnie komponowanych sklepień, powszechnych
w ostatniej tercji XIV w. Wrażenie to zostało spotęgowane dziwnym ukształtowaniem kapy sklepienia
wypełniającej trójkątne w rzucie połe ograniczone wspomnianym żebrem (il. 4). Jednocześnie budowniczy
celowo uczynił z tego fascynującego tworu kuhninacyjny punkt swojego dzieła. Wszelkie elementy, które
mogłyby osłabić zamierzony przez niego efekt, zostały ograniczone do minimum. Zrezygnowano ze służek
i z rzeźbionych wspomików, zworniki celowo pozostawiono gładkie. W narożach żebra o standardowym
gruszkowym profilu (il. 5) zwężają się, wnikając szpicami w głąb muru; inne zrastały się niegdyś, tworząc
^ R. Kaczmarek. Uwog/ /м /c?7?o/ ггаглгГяПти' /го77!;с7?/о7*^/:7'с/7 w ^о/г7*о/т?с/' Игос/ow/a w Л7Емп'с/гм, [w:J ,4rc/?Rc/;-
f??7Y? Rroc/oM'?o, t. 3, XM'/çnY??o, red. J. Rozpędowski. Wrocław 1997, s. 51-62: idem. RrcrZ/o o?'c/??7cVo/?7'cr/?o Л7Гм'?с/.*м wc Икос/ом'???,
«Acta Universitatis Wratisiaviensis. Historia Sztuki. XIL?. Wrocław ł999. s. ł59-ł63: też R. Mruczek, M. Stefanowicz, //ог/от??'о
O7*c/?co/og?'cr77o-o7*c/??7c/r/07??'cr7?c м' UAc/c/c р.м'. Rorcgo C/o/o Mc Rkoc/oM'/?? м' /999 7*oł??. „Siąskie Sprawozdania Archeoiogiczne",
ХИП. 2001. s. 365-372. Streszczenie S. Stuiin. A. Włodarek, ИЕос/ом'. АоА/о/р.м'. Aożcgo U/o/o, yoo/?7?//ÓM', [w:J H7*c/?;'/cV?77*o
goĄc/ro м' PoAce, red. Т. Mroczko, М. Arszyński. «Dzieje sztuki poiskiej». t. 2, Ao/o/ogroĄAÓM' red. A. Włodarek, Warszawa 1995,
s. 271.
^ E. Gąsiorowski. Ao/T/s'z X?o7*o77?/e/'W м* 7o7*?777/??, Toruń 2004.
2^ Prix, ZM'/T/z/r/ôAs'/ro-czcs'/r/c..., s. 171.
-6 Co do zasady dotyczy to np. także skłepienia tzw. audytorium w kiasztorze cystersów w Mauibronn w Szwabii. zob. U. Knapp,
ZAtCT'z/cT^S'C/'gO?//: 0<7ст* //с/с/7М07? Z?77* /77/С7*/Г?Т*С/0//07? 7/c7*y7'?7/7gO/;Ac/?C77 //o?7/C?'/c 7/7 A7oS*/CT* Lfo?7//?7'0/777, [w:J A7o??/Ó7'07?7?. Z??/* 850yó/?7'/gC7?
Gcyc/?7c/7/c т/с^ zA/cT-z/cT/s-cT* A/os'/cT'S', hrsg. D. Pianck. „Forschungen und Berichte der Bau- und Kunstdenkmaipfiege in Baden-Württem-
berg", 7, Stuttgart 1997, s. 189-292 (zwłaszcza ii. i62 na s. i97): G. Frank, Do^ ZA/cT'z/e/rs'CT'/r/os'/eT' A/o/r/ÔTw?/?. D/c Ao/rgc^cA/cń/c o'c?*
A/oT/s'??/* vo7? r/c7? H7?/Ó7?gc7? ô/A z?77* 8ó/.-??/o7*;A/c7'?77?g, „Studien zur Kunstgeschichte", 70. Hiidesheim 1993: H. Diruf. ZwAc/rc?? /7?/?7*77?с7*/с
?77?</ Ac/?/q/i. Ao?!gC^c/?/c/?///c/?C //co/?Oc/?/?77?gC7? 777? ÓS*//?'c/7C7? Аст*с/с/? r/e?' A7o^/C7*07?/ogC, [w:J A/o??//?7*07?77. Z?77* <850 /ô/?7*/gC7? Gcyc/??'c/?/C...,
s. 395—423. Dopiero w iatach 1402-1428 niereguiamościami skiepienia zgubiono tam o<7 /?oc złożoność pianu pomieszczenia.
27 Hanuianka, 0/7. c?7., s. 59-60: D. Prix, ZM'/qzW/qy/ro-czcs'/r/c..., s. 170-ł71.
2S O europejskim kontekście tej niezwykłej kreacji ostatnio J. Adamski, 77*т)//77-07777'с777?с ^/г/ер/ето'с M' go/ycA*?'??? c/?ó?-zc /.*o/cć/7y
V'o/roM'S'/r/c/'. „Foiia Historiae Artium", Seria Nowa, 13, 2015, s. 34—50 (tam także przegląd starszej hteratury).
29 J. Kęblowski, D/e A/o7'/c7?/ro/7e//c, т/ст* s-ogc7?o7?77/c А/стспот* 077? /J7*cVo?7C7* D0/7;, [w:J йо??А???7^/- Антд'/бом. Ac^Dc/??*///z?????
65. GcôîrT-A/og vo7? A/'q/cs'S'OT* J??7*gc7? Po??/, Dresden 2000. s. 139-149: Kaczmarek, Az/??/ro M' U/qy/м'ос/?..., s. 119-121.
bocznych chóru tego kościoła^. Koiejnymi przykładami, odłegłymi geograłłcznie od wymienionych, są
skiepienia dwóch reguiarnych w rzucie pomieszczeń ratusza i domu kupców w Toruniu^. Hanuianka
wymieniła jeszcze przekrycia bocznych naw chóru kościoła świętych Piotra i Pawła w Legnicy oraz
bocznych naw korpusu i chóru fary w Namysłowie. Jeśłi jednak uznamy za samodziehie jednostki prze-
strzenne całe nawy boczne korpusu i chóru tych kościołów, to przez środek takich kompozycji można
wytyczyć oś symetrii. Wymienionych skłepień nie nateży zatem uważać za asymetryczne, choć są one
do takich bardzo zbłiżone ze wzgiędu na swoją genezę i wyraz. W 2007 r. Daiibor Prix sklasyfikował
jako skiepienie o nieregularnym układzie żeber nieistniejące już, pierwotne przekrycie kapłicy świętych
Wawrzyńca i Agnieszki przy południowej eiewacji prezbiterium fary w Opawie^. Poza wymienionymi,
tego rodzaju skiepienia z XIV w. nie są znane z terenów Europy kontynentalnej-^. Jeżełi istnieją - czego
nie da się wykluczyć - nie poświęcono im dotąd większej uwagi, a w każdym razie nie znaiazło to
odzwierciedienia w ogóinie dostępnych pubłikacjach. Przyszłe badania mogą oczywiście poszerzyć łistę
skiepień asymetrycznych o dzieła, które ze wzgiędu na zniszczenie tub poważne przekształcenie wymykają
się na razie naszej uwadze.
ŚLĄSKłE SKLEPIENłA ASYMETRYCZNE Z XIV WIEKU
Spośród wymienionych przykładów najlepiej zachowane, a także najłepiej odpowiadające przyjętej
definicji sklepienia asymetrycznego jest przekrycie prostokątnej sali I piętra w południowo-wschodnim
narożniku ratusza w Namysłowie (ik I ). Jego trafną analizę przeprowadzili już Hanułanka i - ostatnio -
Prix^^. Figuracja wschodniej połowy tego skłepienia (il. 2) nawiązuje do konceptu przekryć wschodnie-
go przęsła chóru katedry krakowskiej (z łat ok. 1320-1346)2^ czy wschodniego pola sklepienia kaplicy
mariackiej przy katedrze wrocławskiej (z lat 1354-1361)29 i tym podobnych dzieł (il. 3). Kompozycja
zachodniej połowy sklepienia została za to nieoczekiwanie, jakby anarchicznie, zakłócona. Bieg żebra
łączącego się z kluczem łuku przyściennego nad niszą z oknem w murze obwodowym, w południowo-
-zachodniej części pomieszczenia, wywołuje wręcz wrażenie chaosu. Figuracja taka jawi się postronnemu
widzowi jako niezrozumiała, nieprzystająca do innych racjonalnie komponowanych sklepień, powszechnych
w ostatniej tercji XIV w. Wrażenie to zostało spotęgowane dziwnym ukształtowaniem kapy sklepienia
wypełniającej trójkątne w rzucie połe ograniczone wspomnianym żebrem (il. 4). Jednocześnie budowniczy
celowo uczynił z tego fascynującego tworu kuhninacyjny punkt swojego dzieła. Wszelkie elementy, które
mogłyby osłabić zamierzony przez niego efekt, zostały ograniczone do minimum. Zrezygnowano ze służek
i z rzeźbionych wspomików, zworniki celowo pozostawiono gładkie. W narożach żebra o standardowym
gruszkowym profilu (il. 5) zwężają się, wnikając szpicami w głąb muru; inne zrastały się niegdyś, tworząc
^ R. Kaczmarek. Uwog/ /м /c?7?o/ ггаглгГяПти' /го77!;с7?/о7*^/:7'с/7 w ^о/г7*о/т?с/' Игос/ow/a w Л7Емп'с/гм, [w:J ,4rc/?Rc/;-
f??7Y? Rroc/oM'?o, t. 3, XM'/çnY??o, red. J. Rozpędowski. Wrocław 1997, s. 51-62: idem. RrcrZ/o o?'c/??7cVo/?7'cr/?o Л7Гм'?с/.*м wc Икос/ом'???,
«Acta Universitatis Wratisiaviensis. Historia Sztuki. XIL?. Wrocław ł999. s. ł59-ł63: też R. Mruczek, M. Stefanowicz, //ог/от??'о
O7*c/?co/og?'cr77o-o7*c/??7c/r/07??'cr7?c м' UAc/c/c р.м'. Rorcgo C/o/o Mc Rkoc/oM'/?? м' /999 7*oł??. „Siąskie Sprawozdania Archeoiogiczne",
ХИП. 2001. s. 365-372. Streszczenie S. Stuiin. A. Włodarek, ИЕос/ом'. АоА/о/р.м'. Aożcgo U/o/o, yoo/?7?//ÓM', [w:J H7*c/?;'/cV?77*o
goĄc/ro м' PoAce, red. Т. Mroczko, М. Arszyński. «Dzieje sztuki poiskiej». t. 2, Ao/o/ogroĄAÓM' red. A. Włodarek, Warszawa 1995,
s. 271.
^ E. Gąsiorowski. Ao/T/s'z X?o7*o77?/e/'W м* 7o7*?777/??, Toruń 2004.
2^ Prix, ZM'/T/z/r/ôAs'/ro-czcs'/r/c..., s. 171.
-6 Co do zasady dotyczy to np. także skłepienia tzw. audytorium w kiasztorze cystersów w Mauibronn w Szwabii. zob. U. Knapp,
ZAtCT'z/cT^S'C/'gO?//: 0<7ст* //с/с/7М07? Z?77* /77/С7*/Г?Т*С/0//07? 7/c7*y7'?7/7gO/;Ac/?C77 //o?7/C?'/c 7/7 A7oS*/CT* Lfo?7//?7'0/777, [w:J A7o??/Ó7'07?7?. Z??/* 850yó/?7'/gC7?
Gcyc/?7c/7/c т/с^ zA/cT-z/cT/s-cT* A/os'/cT'S', hrsg. D. Pianck. „Forschungen und Berichte der Bau- und Kunstdenkmaipfiege in Baden-Württem-
berg", 7, Stuttgart 1997, s. 189-292 (zwłaszcza ii. i62 na s. i97): G. Frank, Do^ ZA/cT'z/e/rs'CT'/r/os'/eT' A/o/r/ÔTw?/?. D/c Ao/rgc^cA/cń/c o'c?*
A/oT/s'??/* vo7? r/c7? H7?/Ó7?gc7? ô/A z?77* 8ó/.-??/o7*;A/c7'?77?g, „Studien zur Kunstgeschichte", 70. Hiidesheim 1993: H. Diruf. ZwAc/rc?? /7?/?7*77?с7*/с
?77?</ Ac/?/q/i. Ao?!gC^c/?/c/?///c/?C //co/?Oc/?/?77?gC7? 777? ÓS*//?'c/7C7? Аст*с/с/? r/e?' A7o^/C7*07?/ogC, [w:J A/o??//?7*07?77. Z?77* <850 /ô/?7*/gC7? Gcyc/??'c/?/C...,
s. 395—423. Dopiero w iatach 1402-1428 niereguiamościami skiepienia zgubiono tam o<7 /?oc złożoność pianu pomieszczenia.
27 Hanuianka, 0/7. c?7., s. 59-60: D. Prix, ZM'/qzW/qy/ro-czcs'/r/c..., s. 170-ł71.
2S O europejskim kontekście tej niezwykłej kreacji ostatnio J. Adamski, 77*т)//77-07777'с777?с ^/г/ер/ето'с M' go/ycA*?'??? c/?ó?-zc /.*o/cć/7y
V'o/roM'S'/r/c/'. „Foiia Historiae Artium", Seria Nowa, 13, 2015, s. 34—50 (tam także przegląd starszej hteratury).
29 J. Kęblowski, D/e A/o7'/c7?/ro/7e//c, т/ст* s-ogc7?o7?77/c А/стспот* 077? /J7*cVo?7C7* D0/7;, [w:J йо??А???7^/- Антд'/бом. Ac^Dc/??*///z?????
65. GcôîrT-A/og vo7? A/'q/cs'S'OT* J??7*gc7? Po??/, Dresden 2000. s. 139-149: Kaczmarek, Az/??/ro M' U/qy/м'ос/?..., s. 119-121.