DOI article:
Czapelski, Marek: Mie̜dzy projektem doskonałym a koniecznościa̜ ekonomiczna̜: dyskusje polskich architektów o projektach typowych 1953-1956
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.34225#0206
200
MAREK CZAPELSKI
Także w Polsce w pierwszych dekadach XX w. doszło do przemian w pojmowaniu terminu 'typ'.
Wprowadzony w XłX w., termin ten używany był zazwyczaj w odniesieniu do nieeiitarnych budynków,
których cechy formaine i funkcjonaine wykształciły się drogą stopniowego udoskonalaniaA Znacznie
częstsze w użyciu w pubiikacjach o charakterze poradniczym było natomiast okreśienie 'wzôr', jednak
w pierwszych dwóch dekadach XX w. pojawiało się już coraz rzadziej. Wykształciła się zarazem świado-
mość, że oparte na okreśionym typie budownictwo niekoniecznie trzeba uznać za wzorowe, o czym pisał
w 1936 r. Roman Piotrowski^. W dwudziestoieciu pojawiła się też w użyciu 'typizacja' - niewątpiiwie
poiski odpowiednik Muthesiusowskiego - jednak okreśienie to było stosowane sporadycznie,
zwłaszcza w odniesieniu do pianów mieszkań czy całych budynków'^. Znacznie częściej w piśmiennictwie
technicznym pisało się wówczas o standardach i normach (idąc za praktyką języka ffancuskiego i angiel-
skiego), dotyczących wyrobów przemysłowych'^. W 1924 r. powstał Poiski Komitet Normalizacyjny,
a pierwsze normy z zakresu budownictwa zostały opracowane już rok później'T
Tak więc, choć wypowiedź Muthesiusa kataiizująca międzywojenną ewolucję pojmowania pojęcia
dyp' miała dość złożone tło ideowe. to przypuszczać można, że w świadomości polskich architektów
termin ten ewokować mógł przede wszystkim skojarzenia z oszczędnościowym systemem opracowywania
dokumentacji projektowej w sytuacji ekonomicznego kryzysu.
W pierwszych iatach po łł wojnie światowej budynki typowe ugruntowały swój status narzędzia
szybkiego zaspokojenia podstawowych potrzeb mieszkaniowych w dotkniętych wojną krajach. Oznaczało
to położenie nacisku na budynki niewielkich rozmiarów, z iekkich materiałów (często stal i aluminium),
których projekty, jak i zestawy montażowe opracowywały wyspecjaiizowane przedsiębiorstwa. Szczególne
osiągnięcia miała pod tym wzgiędem Wieika Brytania z programem tymczasowego prefabrykowanego
budownictwa. natomiast prowadzone przez Waitera Gropiusa i Konrada Wachsmanna w USA ekspery-
menty w tym zakresie zakończyły się niepowodzeniem'T Piiotażowe przedsięwzięcie, będące przeglądem
dostępnych technoiogii, przeprowadzono we Trancji w Noisy-le-Sec i Meudon^^. W Czechosłowacji na
zestandaryzowanych typach mieszkań inspirowanych budownictwem skandynawskim oparto budownictwo
mieszkaniowe pianu dwuietniego (1947-1948)^'.
W Poisce symbolein tej pragmatycznej tymczasowej prefabrykacji stały się drewniane tak zwane
Tńskie domki, stawiane w Warszawie i na Siąsku--'. Podjęte działania takie jak budowa eksperymentalnej
wsi Piaseczno (od 1945, w programie było m.in. poszukiwanie wzorowych rozwiązań zabudowy), czy
też ogłoszenie konkursu na typową zagrodę roinika na Doinym Siąsku (1947) ukierunkowywały prace
typizacyjne na tematy społecznie, estetycznie i ideowo szczegóinie istotne dia konstruowania tożsamości
nowego państwa, a przy tym dla ówczesnych architektów inteiektuainie frapujące i świeże^^. Poszukiwa-
nie rozwiązań typowych stało się też ceiem spontanicznych inicjatyw projektantów kilku warszawskich
osiedii (Koło, Mokotów i Muranów), co można traktować w kategoriach kontynuacji dawnej zawodowej
drogi (zwłaszcza w odniesieniu do małżeństwa Syrkusów i Bohdana Lacherta), a także jako gest obywa-
teiskiej postawy-^. Wszystkie te działania właściwie zostały unieważnione po wprowadzeniu stalinowskiego
^ Roguska,/7;/e7*/77*e/oey'e;77o//e7*77;T/);cz77e/'zo3oe/t'...,s. 17.
Piotrowski. 0/7. cR.. s. 224. 226.
16 C. Witkowski, №г?77я//гас/'<з бмг/омТот^о vr Лобсе / zo g7w;/cT/, „Przegląd Budowlany'/ 1930, nr 9, s. 600-604; nr 10,
s. 637-642.
17 Ugruntowuje się natomiast w tym czasie jego użycie w języku rosyjskim (типизация), №'7ио/777ческ;7м слоеа/гь егмл;7;/мз,иое
русстгоео язытго <http://gaHicismes.academic.ru/37841> uznaje go za galicyzm. wydaje się jednak, że nie można wykluczyć także zapo-
życzenia z języka niemieckiego.
i^ I. Pianko, Ao7*777o//zoc/'o w /7мг/оп'/7;с7пле, „Przegląd Budowlany", 1925, nr 9, s. 341-343.
'9 B. Vale, Р;'е/о6з. ,4 ///з/огу тт///;e / A 7e;77/707*07i' //o;73/77gP7*og7*o77777;e. E&FN SPON, London 1995; G. Herbert, /7;e D7*eo;;;
of z/;e Foc/oT/n-Mor/e //омзе.* Uó//e7* Сгор/мз o;/r/ //0777*00' Иос/;з7770777;, MIT Press, Cambridge, Mass. 1984.
2° Co c;'/e ел/7е7*;'77;е;7/о/е r/e A/e;*/o;7. Vo/yy-/e-yec <http://www.noisylesec.net/kiosque/_48c0fae06c59b.pdT> (dostęp: 20.03.2016);
L. Armesto Pineda, To A/0/307; У/огм/о;* Je Jeo;; Рт*омте e/7 А/емг/о;;. Lo';'/;c/o, у0с/;о</оз y /зо;7е/ез тет*//со/ез, „Rita: Revista Indexada
de Textos Académicos", 2014. nr 2. s. 106-113 <https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4853271> (dostçp: 20.03.2016).
-1 K.E. Zarecor, A/o7;M/oc/777*/77g o Noc;'o/;T/ A/o7/e7'77;W, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh. Pa. 2011, s. 55.
2- M. Sołtys, K. J aszczyński. /947 - Z;o7*wv 7*0/77. IJo7*3zorro ;' RoMo м' ог/бмг/оп/е 770 zq/'pc/oc/; //e777*y'ego V. Cońńo, Dom
Spotkań z Historią, Warszawa 2012, s. 106-107; P. Korvenmaa, 77?e f/7;77;T/; И/зоо'е/; Z/омзе 7т*о77з/о7'77;е</.' И77;е7*/со7; /77*е/о^Нсо/;'о77,
u'o;*-//777e /roMyM^go^^H/TOT-Ho/zo, „Construction I listory". vol. 6, 1990, s. 47-61.
-3 S. Tworkowski. С;озесс/;о - w/ез о'охп'/от/сго/тго, Warszawa 1966, s. 69-79.
24 J. N 0 wi cki, Ro/o ;/7оз/м/о/)' oT*c/;;'/eA/ów м' </z/er/z/77/e eZ:o7;o77;/ł/, Ąp/zoc/'/ ;' M/77*ze77;v3/ow;'e77;'o /;м//ом'77/с/и'о, [w:] Ogó/770jOo/v/ro
ZVo7'o<7o HT*c/7;7e/r/ów, SARP. Warszawa 1956, s. 56. Osiedla, o których mowa, to WSM Koło 11 Heleny i Szymona Syrkusów (budowane
MAREK CZAPELSKI
Także w Polsce w pierwszych dekadach XX w. doszło do przemian w pojmowaniu terminu 'typ'.
Wprowadzony w XłX w., termin ten używany był zazwyczaj w odniesieniu do nieeiitarnych budynków,
których cechy formaine i funkcjonaine wykształciły się drogą stopniowego udoskonalaniaA Znacznie
częstsze w użyciu w pubiikacjach o charakterze poradniczym było natomiast okreśienie 'wzôr', jednak
w pierwszych dwóch dekadach XX w. pojawiało się już coraz rzadziej. Wykształciła się zarazem świado-
mość, że oparte na okreśionym typie budownictwo niekoniecznie trzeba uznać za wzorowe, o czym pisał
w 1936 r. Roman Piotrowski^. W dwudziestoieciu pojawiła się też w użyciu 'typizacja' - niewątpiiwie
poiski odpowiednik Muthesiusowskiego - jednak okreśienie to było stosowane sporadycznie,
zwłaszcza w odniesieniu do pianów mieszkań czy całych budynków'^. Znacznie częściej w piśmiennictwie
technicznym pisało się wówczas o standardach i normach (idąc za praktyką języka ffancuskiego i angiel-
skiego), dotyczących wyrobów przemysłowych'^. W 1924 r. powstał Poiski Komitet Normalizacyjny,
a pierwsze normy z zakresu budownictwa zostały opracowane już rok później'T
Tak więc, choć wypowiedź Muthesiusa kataiizująca międzywojenną ewolucję pojmowania pojęcia
dyp' miała dość złożone tło ideowe. to przypuszczać można, że w świadomości polskich architektów
termin ten ewokować mógł przede wszystkim skojarzenia z oszczędnościowym systemem opracowywania
dokumentacji projektowej w sytuacji ekonomicznego kryzysu.
W pierwszych iatach po łł wojnie światowej budynki typowe ugruntowały swój status narzędzia
szybkiego zaspokojenia podstawowych potrzeb mieszkaniowych w dotkniętych wojną krajach. Oznaczało
to położenie nacisku na budynki niewielkich rozmiarów, z iekkich materiałów (często stal i aluminium),
których projekty, jak i zestawy montażowe opracowywały wyspecjaiizowane przedsiębiorstwa. Szczególne
osiągnięcia miała pod tym wzgiędem Wieika Brytania z programem tymczasowego prefabrykowanego
budownictwa. natomiast prowadzone przez Waitera Gropiusa i Konrada Wachsmanna w USA ekspery-
menty w tym zakresie zakończyły się niepowodzeniem'T Piiotażowe przedsięwzięcie, będące przeglądem
dostępnych technoiogii, przeprowadzono we Trancji w Noisy-le-Sec i Meudon^^. W Czechosłowacji na
zestandaryzowanych typach mieszkań inspirowanych budownictwem skandynawskim oparto budownictwo
mieszkaniowe pianu dwuietniego (1947-1948)^'.
W Poisce symbolein tej pragmatycznej tymczasowej prefabrykacji stały się drewniane tak zwane
Tńskie domki, stawiane w Warszawie i na Siąsku--'. Podjęte działania takie jak budowa eksperymentalnej
wsi Piaseczno (od 1945, w programie było m.in. poszukiwanie wzorowych rozwiązań zabudowy), czy
też ogłoszenie konkursu na typową zagrodę roinika na Doinym Siąsku (1947) ukierunkowywały prace
typizacyjne na tematy społecznie, estetycznie i ideowo szczegóinie istotne dia konstruowania tożsamości
nowego państwa, a przy tym dla ówczesnych architektów inteiektuainie frapujące i świeże^^. Poszukiwa-
nie rozwiązań typowych stało się też ceiem spontanicznych inicjatyw projektantów kilku warszawskich
osiedii (Koło, Mokotów i Muranów), co można traktować w kategoriach kontynuacji dawnej zawodowej
drogi (zwłaszcza w odniesieniu do małżeństwa Syrkusów i Bohdana Lacherta), a także jako gest obywa-
teiskiej postawy-^. Wszystkie te działania właściwie zostały unieważnione po wprowadzeniu stalinowskiego
^ Roguska,/7;/e7*/77*e/oey'e;77o//e7*77;T/);cz77e/'zo3oe/t'...,s. 17.
Piotrowski. 0/7. cR.. s. 224. 226.
16 C. Witkowski, №г?77я//гас/'<з бмг/омТот^о vr Лобсе / zo g7w;/cT/, „Przegląd Budowlany'/ 1930, nr 9, s. 600-604; nr 10,
s. 637-642.
17 Ugruntowuje się natomiast w tym czasie jego użycie w języku rosyjskim (типизация), №'7ио/777ческ;7м слоеа/гь егмл;7;/мз,иое
русстгоео язытго <http://gaHicismes.academic.ru/37841> uznaje go za galicyzm. wydaje się jednak, że nie można wykluczyć także zapo-
życzenia z języka niemieckiego.
i^ I. Pianko, Ao7*777o//zoc/'o w /7мг/оп'/7;с7пле, „Przegląd Budowlany", 1925, nr 9, s. 341-343.
'9 B. Vale, Р;'е/о6з. ,4 ///з/огу тт///;e / A 7e;77/707*07i' //o;73/77gP7*og7*o77777;e. E&FN SPON, London 1995; G. Herbert, /7;e D7*eo;;;
of z/;e Foc/oT/n-Mor/e //омзе.* Uó//e7* Сгор/мз o;/r/ //0777*00' Иос/;з7770777;, MIT Press, Cambridge, Mass. 1984.
2° Co c;'/e ел/7е7*;'77;е;7/о/е r/e A/e;*/o;7. Vo/yy-/e-yec <http://www.noisylesec.net/kiosque/_48c0fae06c59b.pdT> (dostęp: 20.03.2016);
L. Armesto Pineda, To A/0/307; У/огм/о;* Je Jeo;; Рт*омте e/7 А/емг/о;;. Lo';'/;c/o, у0с/;о</оз y /зо;7е/ез тет*//со/ез, „Rita: Revista Indexada
de Textos Académicos", 2014. nr 2. s. 106-113 <https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4853271> (dostçp: 20.03.2016).
-1 K.E. Zarecor, A/o7;M/oc/777*/77g o Noc;'o/;T/ A/o7/e7'77;W, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh. Pa. 2011, s. 55.
2- M. Sołtys, K. J aszczyński. /947 - Z;o7*wv 7*0/77. IJo7*3zorro ;' RoMo м' ог/бмг/оп/е 770 zq/'pc/oc/; //e777*y'ego V. Cońńo, Dom
Spotkań z Historią, Warszawa 2012, s. 106-107; P. Korvenmaa, 77?e f/7;77;T/; И/зоо'е/; Z/омзе 7т*о77з/о7'77;е</.' И77;е7*/со7; /77*е/о^Нсо/;'о77,
u'o;*-//777e /roMyM^go^^H/TOT-Ho/zo, „Construction I listory". vol. 6, 1990, s. 47-61.
-3 S. Tworkowski. С;озесс/;о - w/ез о'охп'/от/сго/тго, Warszawa 1966, s. 69-79.
24 J. N 0 wi cki, Ro/o ;/7оз/м/о/)' oT*c/;;'/eA/ów м' </z/er/z/77/e eZ:o7;o77;/ł/, Ąp/zoc/'/ ;' M/77*ze77;v3/ow;'e77;'o /;м//ом'77/с/и'о, [w:] Ogó/770jOo/v/ro
ZVo7'o<7o HT*c/7;7e/r/ów, SARP. Warszawa 1956, s. 56. Osiedla, o których mowa, to WSM Koło 11 Heleny i Szymona Syrkusów (budowane