DOI article:
Jurkowlaniec, Grażyna: Geneza i recepcja drzeworytów na kartach tytułowych kazań Lutra o sakramentach z 1519 roku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0026
26
GRAŻYNA JURKOWLANIEC
działalności Tetzla w przypadku Fryderyka, ponieważ z odpustami powiązany był jego zbiór relikwii
przechowywanych i prezentowanych w Wittenberdze13.
Wittenberger Heiltumsbuch jest dziełem wyjątkowym ze względu na liczbę, skalę i poziom artystycz-
ny drzeworytów, ale reprezentuje gatunek, który na przełomie XV i XVI w. doczekał się kilku słynnych
przykładów w Rzeszy14. Fryderyk Mądry nie był też jedynym kolekcjonerem relikwii w Saksonii. Jego
młodszy brat, Ernest, arcybiskup Magdeburga, zapoczątkował podobny zbiór w Halle, który po jego śmierci
(1513) odziedziczył i znacznie wzbogacił jego następca, Albrecht Brandenburski. Z czasem i on postarał
się o powiązanie swej kolekcji z odpustami: w 1519 r. otrzymał od Leona X zgodę na erekcję w Halle
kolegiaty, która miała stać się miejscem eksponowania relikwii, a w 1520 r. zostały one wyobrażone
w Hallesches Heiltumsbuch15. Tymczasem Tetzel zmarł (11 sierpnia 1519 r.), a spór, u którego początków
stała sprawa sprzedaży odpustów, zdążył się przekształcić w wielką debatę na temat Kościoła i kluczo-
wych aspektów doktryny chrześcijańskiej. Do decydującej konfrontacji doszło w czasie dysputy lipskiej,
w związku z którą powstał wspomniany na wstępie najwcześniejszy wizerunek Lutra. W następnych
miesiącach ukazywały się kolejne druki prezentujące poglądy reformatora, między innymi wittenberska
edycja kazania o eucharystii.
Próbując ustalić rolę, jaką odgrywały ilustracje na karcie tytułowej druku opublikowanego przez Gru-
nenberga, wypada zacząć od rozpoznania przedstawionych przedmiotów. W Wittenberger Heiltumsbuch
oba drzeworyty ilustrują sprzęty określone jako srebrne złocone monstrancje: pierwsza z ośmioma kamie-
niami na stopie, krucyfiksem w zwieńczeniu, zawierająca 31 relikwii różnych świętych, druga - z dużą
partykułą ciernia. Wedle obecnej terminologii trzeba by je zatem określić jako ostensoria relikwiarzowe,
a nie monstrancje eucharystyczne, które zobaczył na rycinach Jerzy Brodaty. Samo wtórne użycie tych
konkretnych matryc, a także reakcja, z jaką spotkały się ryciny w druku z 1519 r., rodzi kilka pytań16.
Po pierwsze kto - Grunenberg czy Luter wybierał ilustracje i jakie wiązał z nimi intencje; po drugie
jaką rolę odegrał Fryderyk w udostępnieniu klocków; po trzecie wreszcie: czy którakolwiek z osób zaan-
gażowanych w kontrowersję, którą wywołało kazanie, rozpoznała pierwowzór.
Zachowane źródła pisane nie pozwalają udzielić jasnej odpowiedzi na dwa pierwsze pytania, lecz
co najwyżej sformułować pewne przypuszczenia w związku z trzecim. Z listów Jerzego nie wynika, by
rozpoznał wzór. Jeśli więc nie skojarzył ilustracji ani z drzeworytami w Wittenberger Heiltumsbuch, ani
z rzeczywistymi relikwiarzami (a musiał je widzieć w czasie wizyt w Wittenberdze), zapewne zasugerował
się kształtem, który niewątpliwie, zwłaszcza w przypadku dzieła widniejącego na stronie recto, nasuwa
skojarzenia ze sprzętem służącym prezentacji Najświętszego Sakramentu. Co więcej, monstrancje zawiera-
jące hostię - traktowaną jako relikwia Ciała Pańskiego zdarzały się w ówczesnych kolekcjach relikwii,
czego świadectwem jest między innymi Hallesches Heiltumsbuch z 1520 r.17 Jednak zachowana kore-
spondencja nie wskazuje również na to, by Fryderyk rozpoznał należące do niego przedmioty lub choćby
ich wizerunki. 29 grudnia skwapliwie potwierdził on otrzymanie listu i broszury, ale do zarzutów wobec
Lutra odniósł się wymijająco, nie dotykając przy tym kwestii ilustracji18. Nie należy jednak wykluczać,
że elektor świadomie zataił swój udział w przedsięwzięciu. Jeśli zaś do wypożyczenia klocków doszło za
jego zgodą (co wydaje się wielce prawdopodobne), oznaczałoby to, że zwodził on swego kuzyna, który
mógł zdemaskować tę grę, pod warunkiem że zidentyfikowałby źródła drzeworytów19.
13 R Kalkoff, Ablass und Reliquienweisung in der Schlosskirche zu Wittenberg unter Friedrich dem Weisen, Gotha 1907;
S. Laube, Zwischen Hybris und Hybridität. Kurfürst Friedrich der Weise und seine Reliquiensammlung, [w:] „Ich armer sündiger
mensch“. Heiligen- und Reliquienkult am Übergang zum konfessionellen Zeitalter, Hrsg. A. Tacke, Göttingen 2006, s. 170-207.
14 H. Kühne, ostensio reliquiarum. Untersuchungen über Entstehung, Ausbreitung, Gestalt und Funktion der Heiltumsweisungen
im römisch-deutschen Regnum, Berlin 2000, generalna charakterystyka Heiltumsbücher s. 34-50.
15 Vortzeichnus und zceigung des hochlobwurdigen heilthumbs der Stifftkrchen der heiligen Sanct Moritz und Marien Magda-
lenen zu Halle, Halle: Stöckel 1520; VD16: V 896; wyd.: Das Hallesche Heiltumbuch von 1520, Hrsg. H.L. Nickel, Halle 2001, na
temat gatunku pokrótce K. Merkel, Die Reliquien von Halle und Wittenberg. Ihre Heiltumsbücher und Inszenierung, [w:] Cranach.
Meistern’erke auf Vorrat. Die Erlanger Handzeichnungen der Universitätsbibliothek. Katalog wystawy, Hrsg. A. Tacke, München 1994,
s. 37-50.
16 Lang, op. eit., s. 132.
17 Vortzeichnus und zceigung... [fol. 17v]; liczne przykłady można znaleźć w Wiener Heiltumsbuch z 1502 r.: Matthaeus Heu-
perger, Jn Disem Puechlein ist Verzaichent das Hochwirdig Heyligtu\m\b so man Jn der Löblichen stat Wienn Jn Österreich alle iar
an sontag nach dem Ostertag zezaigen pfligt, Winterburg 1502; VD16: H 3281.
18 ABKG, 1, s. 112-113.
19 Lang, op. eit., s. 136-137.
GRAŻYNA JURKOWLANIEC
działalności Tetzla w przypadku Fryderyka, ponieważ z odpustami powiązany był jego zbiór relikwii
przechowywanych i prezentowanych w Wittenberdze13.
Wittenberger Heiltumsbuch jest dziełem wyjątkowym ze względu na liczbę, skalę i poziom artystycz-
ny drzeworytów, ale reprezentuje gatunek, który na przełomie XV i XVI w. doczekał się kilku słynnych
przykładów w Rzeszy14. Fryderyk Mądry nie był też jedynym kolekcjonerem relikwii w Saksonii. Jego
młodszy brat, Ernest, arcybiskup Magdeburga, zapoczątkował podobny zbiór w Halle, który po jego śmierci
(1513) odziedziczył i znacznie wzbogacił jego następca, Albrecht Brandenburski. Z czasem i on postarał
się o powiązanie swej kolekcji z odpustami: w 1519 r. otrzymał od Leona X zgodę na erekcję w Halle
kolegiaty, która miała stać się miejscem eksponowania relikwii, a w 1520 r. zostały one wyobrażone
w Hallesches Heiltumsbuch15. Tymczasem Tetzel zmarł (11 sierpnia 1519 r.), a spór, u którego początków
stała sprawa sprzedaży odpustów, zdążył się przekształcić w wielką debatę na temat Kościoła i kluczo-
wych aspektów doktryny chrześcijańskiej. Do decydującej konfrontacji doszło w czasie dysputy lipskiej,
w związku z którą powstał wspomniany na wstępie najwcześniejszy wizerunek Lutra. W następnych
miesiącach ukazywały się kolejne druki prezentujące poglądy reformatora, między innymi wittenberska
edycja kazania o eucharystii.
Próbując ustalić rolę, jaką odgrywały ilustracje na karcie tytułowej druku opublikowanego przez Gru-
nenberga, wypada zacząć od rozpoznania przedstawionych przedmiotów. W Wittenberger Heiltumsbuch
oba drzeworyty ilustrują sprzęty określone jako srebrne złocone monstrancje: pierwsza z ośmioma kamie-
niami na stopie, krucyfiksem w zwieńczeniu, zawierająca 31 relikwii różnych świętych, druga - z dużą
partykułą ciernia. Wedle obecnej terminologii trzeba by je zatem określić jako ostensoria relikwiarzowe,
a nie monstrancje eucharystyczne, które zobaczył na rycinach Jerzy Brodaty. Samo wtórne użycie tych
konkretnych matryc, a także reakcja, z jaką spotkały się ryciny w druku z 1519 r., rodzi kilka pytań16.
Po pierwsze kto - Grunenberg czy Luter wybierał ilustracje i jakie wiązał z nimi intencje; po drugie
jaką rolę odegrał Fryderyk w udostępnieniu klocków; po trzecie wreszcie: czy którakolwiek z osób zaan-
gażowanych w kontrowersję, którą wywołało kazanie, rozpoznała pierwowzór.
Zachowane źródła pisane nie pozwalają udzielić jasnej odpowiedzi na dwa pierwsze pytania, lecz
co najwyżej sformułować pewne przypuszczenia w związku z trzecim. Z listów Jerzego nie wynika, by
rozpoznał wzór. Jeśli więc nie skojarzył ilustracji ani z drzeworytami w Wittenberger Heiltumsbuch, ani
z rzeczywistymi relikwiarzami (a musiał je widzieć w czasie wizyt w Wittenberdze), zapewne zasugerował
się kształtem, który niewątpliwie, zwłaszcza w przypadku dzieła widniejącego na stronie recto, nasuwa
skojarzenia ze sprzętem służącym prezentacji Najświętszego Sakramentu. Co więcej, monstrancje zawiera-
jące hostię - traktowaną jako relikwia Ciała Pańskiego zdarzały się w ówczesnych kolekcjach relikwii,
czego świadectwem jest między innymi Hallesches Heiltumsbuch z 1520 r.17 Jednak zachowana kore-
spondencja nie wskazuje również na to, by Fryderyk rozpoznał należące do niego przedmioty lub choćby
ich wizerunki. 29 grudnia skwapliwie potwierdził on otrzymanie listu i broszury, ale do zarzutów wobec
Lutra odniósł się wymijająco, nie dotykając przy tym kwestii ilustracji18. Nie należy jednak wykluczać,
że elektor świadomie zataił swój udział w przedsięwzięciu. Jeśli zaś do wypożyczenia klocków doszło za
jego zgodą (co wydaje się wielce prawdopodobne), oznaczałoby to, że zwodził on swego kuzyna, który
mógł zdemaskować tę grę, pod warunkiem że zidentyfikowałby źródła drzeworytów19.
13 R Kalkoff, Ablass und Reliquienweisung in der Schlosskirche zu Wittenberg unter Friedrich dem Weisen, Gotha 1907;
S. Laube, Zwischen Hybris und Hybridität. Kurfürst Friedrich der Weise und seine Reliquiensammlung, [w:] „Ich armer sündiger
mensch“. Heiligen- und Reliquienkult am Übergang zum konfessionellen Zeitalter, Hrsg. A. Tacke, Göttingen 2006, s. 170-207.
14 H. Kühne, ostensio reliquiarum. Untersuchungen über Entstehung, Ausbreitung, Gestalt und Funktion der Heiltumsweisungen
im römisch-deutschen Regnum, Berlin 2000, generalna charakterystyka Heiltumsbücher s. 34-50.
15 Vortzeichnus und zceigung des hochlobwurdigen heilthumbs der Stifftkrchen der heiligen Sanct Moritz und Marien Magda-
lenen zu Halle, Halle: Stöckel 1520; VD16: V 896; wyd.: Das Hallesche Heiltumbuch von 1520, Hrsg. H.L. Nickel, Halle 2001, na
temat gatunku pokrótce K. Merkel, Die Reliquien von Halle und Wittenberg. Ihre Heiltumsbücher und Inszenierung, [w:] Cranach.
Meistern’erke auf Vorrat. Die Erlanger Handzeichnungen der Universitätsbibliothek. Katalog wystawy, Hrsg. A. Tacke, München 1994,
s. 37-50.
16 Lang, op. eit., s. 132.
17 Vortzeichnus und zceigung... [fol. 17v]; liczne przykłady można znaleźć w Wiener Heiltumsbuch z 1502 r.: Matthaeus Heu-
perger, Jn Disem Puechlein ist Verzaichent das Hochwirdig Heyligtu\m\b so man Jn der Löblichen stat Wienn Jn Österreich alle iar
an sontag nach dem Ostertag zezaigen pfligt, Winterburg 1502; VD16: H 3281.
18 ABKG, 1, s. 112-113.
19 Lang, op. eit., s. 136-137.