DOI article:
Krasny, Piotr: Ita vidisti res omnes, quae ostendi poterunt, ut fias doctus, sapiens et pius: Jan Amos Komeński o roli sztuki religijnej w edukacji chrześcijańskiej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0043
Rocznik Historii Sztuki, tom XLII
PAN, 2017
PIOTR KRASNY
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI
ITA VIDISTI RES OMNES, QUAE OSTENDI POTERUNT,
UT FIAS DOCTUS, SAPIENS ET PIUS
JAN AMOS KOMEŃSKI O ROLI SZTUKI RELIGIJNEJ
W EDUKACJI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ*
Jednota Braci Czeskich odegrała w dziejach reformacji na ziemiach polskich znaczne większą rolę,
niż mogłaby na to wskazywać skromna liczba jej wyznawców, przybyłych do Rzeczypospolitej głównie po
wygnaniu ich z ojczyny dekretem wydanym przez cesarza Ferdynanda II (1578-1637) w 1627 r. Wspólnota
ta otworzyła bowiem w Lesznie znakomite gimnazjum, bardzo popularne wśród szlachty protestanckiej,
a liczni bracia czescy osiadli w Polsce podjęli działalność pisarską, upowszechniając jej rezultaty za
pomocą własnej drukarni* 1. Główne aspekty ich dorobku kulturowego zostały wnikliwie przestudiowane
przez polskich badaczy, dzięki czemu znamy dość dobrze poglądy teologiczne, filozoficzne, pedagogiczne
oraz teoretyczno-literackie członków Jednoty żyjących niegdyś w naszym kraju2. Zupełnie nic nie wiemy
za to o ich stosunku do sztuki religijnej. Możemy jedynie przeczuwać, że przynieśli oni z Czech i pod-
trzymywali w Polsce silnie antyikoniczną postawę i niechęć do bogatego wystroju świątyń.
Jednota powstała wskutek oddzielenia się od utrakwistów (umiarkowanego odłamu husytów) w połowie
XV w., ale swoją doktrynę ukształtowała pod wpływem intensywnych kontaktów z luteranami i kalwi-
nami w XVI stuleciu. Przejąwszy od nich zasadę, że źródłem wiary jest sola Scriptura, prześcignęła ich
w rygoryzmie literalnej interpretacji tekstu Biblii. Taką postawę przyjęła też wobec drugiego przykazania,
mówiącego, że nie wolno wykonywać żadnego „obrazu rytego ani żadnej podobizny tego, co jest na
niebie w górze i co na ziemi nisko, ani z tych rzeczy, które są w wodach pod ziemią” (Wj 20,4). Teolo-
dzy Jednoty, dążący do przywrócenia kultowi chrześcijańskiemu „pierwotnej czystości”, nawoływali też
do wyeliminowania z niego późniejszych ludzkich wynalazków (,nàlezku), do których zaliczali wszelkie
obrazy, rzeźby i inne „zbędne ozdoby”. Ów rygoryzm zaczął jednak słabnąć na początku XVII w., kiedy
niektórzy pisarze z grona braci czeskich zainicjowali ostrożną dyskusję o wykorzystywaniu obrazów na
użytek edukacji religijnej. Rozproszenie Jednoty po jej wygnaniu z Czech spowodowało także zróżnicowanie
poglądów na sztukę wśród grup braci czeskich osiadłych w różnych ośrodkach3. Warto więc zainicjować
* Pierwszy człon tytułu został zaczerpnięty z: Ioannes Amos Comenius, Orbis sensualium pictus, hoc est omnium fundamentalium
in mundo rerum et in vita actionum pictura et nomenclatura, Norimbergae 1658, s. 309.
1 J. Dworzaczkowa, Brada czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, Warszawa 2007; eadem, Z dziejów braci czeskich
w Polsce, Poznań 2003.
2 D. Rott, Bracia czescy w dawnej Polsce. Działalność literacka - teksty - recepcja, Katowice 2002.
3 O. Halama, Posvàtny obraz a Jednota bratrska, „Teologickä Reflexe”, 6, 2000, s. 116-123; M. Sronèk, „Neućinlś sobé
rytiny... Jednota bratrska a vytvarnä kultura, [w:] limem ćeskć reformace (1380- 1620), red. K. Homickova, M. Sronèk, Praha 2010,
s. 303-317.
PAN, 2017
PIOTR KRASNY
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI
ITA VIDISTI RES OMNES, QUAE OSTENDI POTERUNT,
UT FIAS DOCTUS, SAPIENS ET PIUS
JAN AMOS KOMEŃSKI O ROLI SZTUKI RELIGIJNEJ
W EDUKACJI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ*
Jednota Braci Czeskich odegrała w dziejach reformacji na ziemiach polskich znaczne większą rolę,
niż mogłaby na to wskazywać skromna liczba jej wyznawców, przybyłych do Rzeczypospolitej głównie po
wygnaniu ich z ojczyny dekretem wydanym przez cesarza Ferdynanda II (1578-1637) w 1627 r. Wspólnota
ta otworzyła bowiem w Lesznie znakomite gimnazjum, bardzo popularne wśród szlachty protestanckiej,
a liczni bracia czescy osiadli w Polsce podjęli działalność pisarską, upowszechniając jej rezultaty za
pomocą własnej drukarni* 1. Główne aspekty ich dorobku kulturowego zostały wnikliwie przestudiowane
przez polskich badaczy, dzięki czemu znamy dość dobrze poglądy teologiczne, filozoficzne, pedagogiczne
oraz teoretyczno-literackie członków Jednoty żyjących niegdyś w naszym kraju2. Zupełnie nic nie wiemy
za to o ich stosunku do sztuki religijnej. Możemy jedynie przeczuwać, że przynieśli oni z Czech i pod-
trzymywali w Polsce silnie antyikoniczną postawę i niechęć do bogatego wystroju świątyń.
Jednota powstała wskutek oddzielenia się od utrakwistów (umiarkowanego odłamu husytów) w połowie
XV w., ale swoją doktrynę ukształtowała pod wpływem intensywnych kontaktów z luteranami i kalwi-
nami w XVI stuleciu. Przejąwszy od nich zasadę, że źródłem wiary jest sola Scriptura, prześcignęła ich
w rygoryzmie literalnej interpretacji tekstu Biblii. Taką postawę przyjęła też wobec drugiego przykazania,
mówiącego, że nie wolno wykonywać żadnego „obrazu rytego ani żadnej podobizny tego, co jest na
niebie w górze i co na ziemi nisko, ani z tych rzeczy, które są w wodach pod ziemią” (Wj 20,4). Teolo-
dzy Jednoty, dążący do przywrócenia kultowi chrześcijańskiemu „pierwotnej czystości”, nawoływali też
do wyeliminowania z niego późniejszych ludzkich wynalazków (,nàlezku), do których zaliczali wszelkie
obrazy, rzeźby i inne „zbędne ozdoby”. Ów rygoryzm zaczął jednak słabnąć na początku XVII w., kiedy
niektórzy pisarze z grona braci czeskich zainicjowali ostrożną dyskusję o wykorzystywaniu obrazów na
użytek edukacji religijnej. Rozproszenie Jednoty po jej wygnaniu z Czech spowodowało także zróżnicowanie
poglądów na sztukę wśród grup braci czeskich osiadłych w różnych ośrodkach3. Warto więc zainicjować
* Pierwszy człon tytułu został zaczerpnięty z: Ioannes Amos Comenius, Orbis sensualium pictus, hoc est omnium fundamentalium
in mundo rerum et in vita actionum pictura et nomenclatura, Norimbergae 1658, s. 309.
1 J. Dworzaczkowa, Brada czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, Warszawa 2007; eadem, Z dziejów braci czeskich
w Polsce, Poznań 2003.
2 D. Rott, Bracia czescy w dawnej Polsce. Działalność literacka - teksty - recepcja, Katowice 2002.
3 O. Halama, Posvàtny obraz a Jednota bratrska, „Teologickä Reflexe”, 6, 2000, s. 116-123; M. Sronèk, „Neućinlś sobé
rytiny... Jednota bratrska a vytvarnä kultura, [w:] limem ćeskć reformace (1380- 1620), red. K. Homickova, M. Sronèk, Praha 2010,
s. 303-317.