DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Ita vidisti res omnes, quae ostendi poterunt, ut fias doctus, sapiens et pius: Jan Amos Komeński o roli sztuki religijnej w edukacji chrześcijańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0054
54
PIOTR KRASNY
Religio. £>cr@5ottt0Wmf?,
11. Religia, drzeworyt w Orbis sensualium pictus Jana Amosa Komeńskiego, 1658
Podręcznik dla małych dzieci (ze względu na swą funkcję niedarzony przez nie przesadną admiracją)
był zapewne właściwym miejscem na eksponowanie przedstawień biblijnych, które miały wspomagać edu-
kację religijną, ale nie mogły stać się jak zgodnie pouczali wszyscy pisarze protestanccy - przedmiotem
czci61. Tę ostatnią mogło zaś zdaniem Kalwina sprowokować umieszczenie jakiegokolwiek obrazu
w kościele, ponieważ uważał on, że każdy przedmiot wyeksponowany w miejscu, w którym sprawuje
się święte tajemnice, może „uświęcić się” w wyobraźni wiernych i pociągnąć ku sobie ich uwielbienie62.
Komeński, który w Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae nie gorszył się - jak pamiętamy -
obecnością wizerunków husyckich męczenników w kościołach, przy opracowywaniu Orbis sesnsualium
picti ewidentnie przejął się ostrzeżeniami Kalwina. Na rycinie ilustrującej Religionem (il. 11) nie ukazał
on we wnętrzu świątyni żadnych malowideł i rzeźb, a także nie wymienił takich przedmiotów w tekście
wyliczającym elementy wyposażenia kościoła63.
Za pomocą owej ryciny i tego tekstu Komeński pouczał również wyraziście o właściwej formie świątyni
protestanckiej i znajdujących się w niej sprzętów liturgicznych, propagując rozwiązania charakterystyczne
zarówno dla tradycji architektonicznej Jednoty, jak i dla Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Świadczyło
o tym przede wszystkim zaakcentowanie zarówno w teście, jak i w obrazie wydzielenia prezbiterium ze
stałym ołtarzem (penetrale vel adytum cum altan), co było krytykowane przez kalwinistów jako zaprze-
czenie zasady „zborności” liturgicznego zgromadzenia wiernych64, ale skrzętnie zachowywane w Czechach
przez luteranów (il. 12, 13) i Jednotę braterską (il. 14)65. Charakterystycznym elementem świątyń obu
61 Przekonanie, że sceny biblijne zilustrowane w książkach służą tylko pouczaniu czytelników i nie mogą stać się przedmiotem
adoracji było rozpowszechnione wśród różnych wyznań protestanckich. Zob. D.J. Davis, Seeing Faith, Printing Pictures. Religious
Identity during the English Reformation, Leiden 2013; A. Walsham, Idols in the Frontispice? Illustrated Religious Books in the Age
of Iconoclasm, [w:] Illustrated Religious Texts in the North-Europe, 1500-1800, ed. F. Dietz, Famahm 2016, e-book.
62 Calvin, Institution..., s. 308-309.
63 Comenius, Orbis sensualium pictus..., rozkładówka CXLIV. Radykalnie aikoniczna postawa braci czeskich sprawiała, że
ściany swoich kościołów dekorowali oni z reguły inskrypcjami o treściach biblijnych i moralizatorskich. Sporadycznie wykonywali jed-
nak w swych świątyniach figuralne malowidła, ukazujące anioły adorujące krzyż lub kielich. Zob. Sronèk, „Neućinlś sobé rytiny... ”,
s. 311-313.
64 P. Krasny, Zbór kalwiński w Oksie. Przyczynek do badań nad formą centralną w polskiej architekturze sakralnej wieku XVI,
[w:] Magistro et amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków 2002, s. 264; idem, Visi-
bilia signa ad pietatem excitantes. Teoria sztuki sakralnej w pismach Roberta Bellarmina, Cezarego Baroniusza, Rudolfa Hospiniana,
Frydery’ka Boromeusza i innych pisarzy kościelnych epoki nowożytnej, Kraków 2010, s. 136-139.
65 Sörries, Von Kaisers Gnaden..., s. 19, 84; P. Vlcek, Renesancni kostely, [w:] Umeni ceské reformace..., s. 253-254; Sronek,
„Neućinls sobé rytiny... ”, s. 310-311; P. Il lavacele, Otaznlki nad luterànskou kulturou v pfedbèlohorskych Cechach, [w:] Umeni ceské
PIOTR KRASNY
Religio. £>cr@5ottt0Wmf?,
11. Religia, drzeworyt w Orbis sensualium pictus Jana Amosa Komeńskiego, 1658
Podręcznik dla małych dzieci (ze względu na swą funkcję niedarzony przez nie przesadną admiracją)
był zapewne właściwym miejscem na eksponowanie przedstawień biblijnych, które miały wspomagać edu-
kację religijną, ale nie mogły stać się jak zgodnie pouczali wszyscy pisarze protestanccy - przedmiotem
czci61. Tę ostatnią mogło zaś zdaniem Kalwina sprowokować umieszczenie jakiegokolwiek obrazu
w kościele, ponieważ uważał on, że każdy przedmiot wyeksponowany w miejscu, w którym sprawuje
się święte tajemnice, może „uświęcić się” w wyobraźni wiernych i pociągnąć ku sobie ich uwielbienie62.
Komeński, który w Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae nie gorszył się - jak pamiętamy -
obecnością wizerunków husyckich męczenników w kościołach, przy opracowywaniu Orbis sesnsualium
picti ewidentnie przejął się ostrzeżeniami Kalwina. Na rycinie ilustrującej Religionem (il. 11) nie ukazał
on we wnętrzu świątyni żadnych malowideł i rzeźb, a także nie wymienił takich przedmiotów w tekście
wyliczającym elementy wyposażenia kościoła63.
Za pomocą owej ryciny i tego tekstu Komeński pouczał również wyraziście o właściwej formie świątyni
protestanckiej i znajdujących się w niej sprzętów liturgicznych, propagując rozwiązania charakterystyczne
zarówno dla tradycji architektonicznej Jednoty, jak i dla Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Świadczyło
o tym przede wszystkim zaakcentowanie zarówno w teście, jak i w obrazie wydzielenia prezbiterium ze
stałym ołtarzem (penetrale vel adytum cum altan), co było krytykowane przez kalwinistów jako zaprze-
czenie zasady „zborności” liturgicznego zgromadzenia wiernych64, ale skrzętnie zachowywane w Czechach
przez luteranów (il. 12, 13) i Jednotę braterską (il. 14)65. Charakterystycznym elementem świątyń obu
61 Przekonanie, że sceny biblijne zilustrowane w książkach służą tylko pouczaniu czytelników i nie mogą stać się przedmiotem
adoracji było rozpowszechnione wśród różnych wyznań protestanckich. Zob. D.J. Davis, Seeing Faith, Printing Pictures. Religious
Identity during the English Reformation, Leiden 2013; A. Walsham, Idols in the Frontispice? Illustrated Religious Books in the Age
of Iconoclasm, [w:] Illustrated Religious Texts in the North-Europe, 1500-1800, ed. F. Dietz, Famahm 2016, e-book.
62 Calvin, Institution..., s. 308-309.
63 Comenius, Orbis sensualium pictus..., rozkładówka CXLIV. Radykalnie aikoniczna postawa braci czeskich sprawiała, że
ściany swoich kościołów dekorowali oni z reguły inskrypcjami o treściach biblijnych i moralizatorskich. Sporadycznie wykonywali jed-
nak w swych świątyniach figuralne malowidła, ukazujące anioły adorujące krzyż lub kielich. Zob. Sronèk, „Neućinlś sobé rytiny... ”,
s. 311-313.
64 P. Krasny, Zbór kalwiński w Oksie. Przyczynek do badań nad formą centralną w polskiej architekturze sakralnej wieku XVI,
[w:] Magistro et amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków 2002, s. 264; idem, Visi-
bilia signa ad pietatem excitantes. Teoria sztuki sakralnej w pismach Roberta Bellarmina, Cezarego Baroniusza, Rudolfa Hospiniana,
Frydery’ka Boromeusza i innych pisarzy kościelnych epoki nowożytnej, Kraków 2010, s. 136-139.
65 Sörries, Von Kaisers Gnaden..., s. 19, 84; P. Vlcek, Renesancni kostely, [w:] Umeni ceské reformace..., s. 253-254; Sronek,
„Neućinls sobé rytiny... ”, s. 310-311; P. Il lavacele, Otaznlki nad luterànskou kulturou v pfedbèlohorskych Cechach, [w:] Umeni ceské