DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Ita vidisti res omnes, quae ostendi poterunt, ut fias doctus, sapiens et pius: Jan Amos Komeński o roli sztuki religijnej w edukacji chrześcijańskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0059
ITA VIDISTI RES OMNES, QUAE OSTENDI POTERUNT, UT FIAS DOCTUS, SAPIENS ET PIUS...
59
kościół Górny, Dolny, albo też Przedmiejski, ewentualnie Wielki albo Wysoki”. Najlepszym rozwiązaniem
jest jednak określanie świątyń nazwami sławnych miejsc z Biblii (ponieważ nasze kościoły są także miej-
scami świętymi). Powinny być to miejsca, w których objawił się Bóg, takie jak Betel, Betlejem, Dotan,
Emaus, Jeruzalem, Hebron, Mamre, Masfa, Nain, Nazaret, Horeb, Raj, Patmos, Rama, Synaj, Syjon,
Sarepta, Saron, Segora, Siloe, Sychem, Tabor, Tekoa, Żłóbek Chrystusa, Grób Chrystusa, Góra Oliwna”79.
Proponując takie epifaniczne nazewnictwo kościołów80, Komeński kontynuował niejako swój wywód
z Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae, szukając sposobów na zamanifestowanie sakralnego cha-
rakteru świątyń protestanckich, w których nie dokonano „papistowskiego” rytu konsekracji. Jego pogląd na
sposób kształtowania tych budowli uległ jednak zasadniczej zmianie, ponieważ rozwiązanie zaprezentowane
w Panorthosia różniło się zdecydowanie od form świątyni chrześcijańskiej ukazanej na rycinie w Orbe
sensualium picto. Określając kształt kościoła, który miał służyć wszystkim chrześcijanom, Komeński nie
nawiązał bowiem do rozpowszechnionego w Czechach i na innych ziemiach Rzeszy schematu protestanc-
kiego kościoła podłużnego z emporami, ale przywołał jako wzór „największą świątynię na świecie”, którą
można próbować identyfikować zarówno ze Świątynią Jerozolimską81, jak i z rzymskim Panteonem82.
Wiele wskazuje jednak na to, że senior Jednoty inspirował się nie tylko którymś z owych starożytnych
wzorów, ale także centralnymi kościołami wznoszonymi w jego czasach. Przebywając pod koniec życia
w Holandii, musiał on bowiem dostrzec, że tamtejsi kalwiniści budują liczne świątynie na planie regularnego
ośmioboku (np. kościół w Willemstadt, 1595, il. 16, 17; kościół w IJzendijke, 1612-1614; Noorderkerk
w Amsterdamie, rozpoczęty 1620; Groote Kerk w Maassluis, 1629-1639; Noorderkerk w Groningen,
1660-1665) i głoszą, że takie rozwiązanie ułatwia słuchanie kazań i zjednoczenie ludu na modlitwie83.
Można więc przypuszczać, że Komeński nie tylko zaakceptował holenderski sposób nazywania kościo-
łów, ale przeanalizował także centralny układ owych Groote i Noorderkerken, stwierdzając, iż określa on
przestrzeń znakomicie dostosowaną do sprawowania prostej liturgii Kościoła reformowanego, na której
wzorował ewidentnie ceremonie opisane w Panorthosia84.
KONKLUZJA
W XVII stuleciu wspólnoty protestanckie troszczyły się nie tyle o dalsze rozpowszechnianie swojej
idei reformy Kościoła, ile o jej ugruntowanie wśród pozyskanych wcześniej wiernych i ich potomstwa.
Od teologów-polemistów potrzebowały więc znacznie bardziej pedagogów, zdolnych zaszczepić na trwale
w umysłach młodych ludzi najważniejsze nauki reformacyjne85. Takie zapotrzebowanie określiło bardzo
79 Ibidem.
80 Taki sposób nazywania kościołów protestanckich rozpowszechnił się w XVIII stuleciu w brytyjskich koloniach w Ameryce
Północnej (zob. K.B. Moore, The Architecture of the Holy Land. Reception from the Late Antiquity through the Renaissance, Cambridge
2017, s. 285). Nie jestem jednak z stanie określić roli Panorthosiae w tym procesie.
81 W architekturze kościołów protestanckich próbowano wielokrotnie nawiązywać do form Świątyni Jerozolimskiej, najczęściej
rekonstruując ją według Ezechielem explanationum Juana Bautisty Villalpanda (1552-1608), ale czasem utożsamiając też tę budowlę
(zgodnie ze średniowieczną tradycją) z meczetem zwanym Kopułą na Skale, zbudowanym na planie centralnym na Wzgórzu Świątyn-
nym w Jerozolimie w VII stuleciu. Do tego ostatniego wzoru odwołano się m.in., wnosząc Marekerk w Lejdzie (1639-1648) w fomiie
oktagonu przekrytego kopułą. Zob. C.J.R. van der Linden, De symboliek van de Nieuwe Kerk van Jacob van Campen te Haarlem,
„Oud Holland”, 104, 1990, nr 1, s. 6—15; K. Ottenheym, Architectuur, [w:] Jacob van Campen. Hel klassieke Ideaal in de Gouden
Eeuw, red. J. Huisken, K. Ottenheym, G. Schwartz, Amstedram 1995, s. 180-187; J. Goudeau, Ezekiel for Salomon. The Temple in
Jerusalem in Seventeenth-Century Leiden and the Case of Cocceius, [w:] The Imagined and Real Jerusalem in Art and Architecture,
ed. J. Goudeau, M. Verhoeven, W. Weijers, Leiden 2014, s. 88-113.
82 O przywoływaniu Panteonu jako wzoru do kształtowania centralnych kościołów protestanckich pisze D.D. Egbert, Religious
Expression in American Architecture, [w:] Modern Perspectives in Western Art History. An Anthology of Twentieth-Century Writings on
Visual Arts, ed. W.E. Kleinbauer, Toronto 1989, s. 325-327.
83 Zob. np. C.A. van Swinghem, T. Brouwer, W. van Os, Een huis voor het Woord. Het protestantse kerkinterieur in
Nederland tot 1900, Den Haag 1984, s. 85-116; K. Ottenheym, P. Rosenberg, N. Smit, Henrick de Keyser. Architectura Moderna
- Moderne bouwkunst in Amsterdam 1600-1625, Amsterdam 2008, s. 46-50, 54-58. Należy odnotować, że plan centralny był także
stosowany sporadycznie w kościołach luteranów i kalwinistów na terenie Rzeszy. Zob. W. Lippmann, Bauaufgaben sakraler Architektur
zwischen 1470 und 1630. Typen und Formen, [w:] Geschichte der Bildenden Kunst in Deutschland, t. 4: Spätgotik und Renaissance,
Hrsg. K. Krause, München 2007, s. 226-235; Sörries, Von Kaisers Gnaden...., s. 54-55.
84 Por. np. opis liturgii Kościoła reformowanego w: E.A. McKee, Reformed Worship in the Sixteenth Century, [w:] Christian
Worship in Reformed Church. Past and Present, ed. L. Visher, Grand Rapids 2003, s. 17-24.
85 Van Dulmen, op. cit., s. 107-116, 126-135.
59
kościół Górny, Dolny, albo też Przedmiejski, ewentualnie Wielki albo Wysoki”. Najlepszym rozwiązaniem
jest jednak określanie świątyń nazwami sławnych miejsc z Biblii (ponieważ nasze kościoły są także miej-
scami świętymi). Powinny być to miejsca, w których objawił się Bóg, takie jak Betel, Betlejem, Dotan,
Emaus, Jeruzalem, Hebron, Mamre, Masfa, Nain, Nazaret, Horeb, Raj, Patmos, Rama, Synaj, Syjon,
Sarepta, Saron, Segora, Siloe, Sychem, Tabor, Tekoa, Żłóbek Chrystusa, Grób Chrystusa, Góra Oliwna”79.
Proponując takie epifaniczne nazewnictwo kościołów80, Komeński kontynuował niejako swój wywód
z Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae, szukając sposobów na zamanifestowanie sakralnego cha-
rakteru świątyń protestanckich, w których nie dokonano „papistowskiego” rytu konsekracji. Jego pogląd na
sposób kształtowania tych budowli uległ jednak zasadniczej zmianie, ponieważ rozwiązanie zaprezentowane
w Panorthosia różniło się zdecydowanie od form świątyni chrześcijańskiej ukazanej na rycinie w Orbe
sensualium picto. Określając kształt kościoła, który miał służyć wszystkim chrześcijanom, Komeński nie
nawiązał bowiem do rozpowszechnionego w Czechach i na innych ziemiach Rzeszy schematu protestanc-
kiego kościoła podłużnego z emporami, ale przywołał jako wzór „największą świątynię na świecie”, którą
można próbować identyfikować zarówno ze Świątynią Jerozolimską81, jak i z rzymskim Panteonem82.
Wiele wskazuje jednak na to, że senior Jednoty inspirował się nie tylko którymś z owych starożytnych
wzorów, ale także centralnymi kościołami wznoszonymi w jego czasach. Przebywając pod koniec życia
w Holandii, musiał on bowiem dostrzec, że tamtejsi kalwiniści budują liczne świątynie na planie regularnego
ośmioboku (np. kościół w Willemstadt, 1595, il. 16, 17; kościół w IJzendijke, 1612-1614; Noorderkerk
w Amsterdamie, rozpoczęty 1620; Groote Kerk w Maassluis, 1629-1639; Noorderkerk w Groningen,
1660-1665) i głoszą, że takie rozwiązanie ułatwia słuchanie kazań i zjednoczenie ludu na modlitwie83.
Można więc przypuszczać, że Komeński nie tylko zaakceptował holenderski sposób nazywania kościo-
łów, ale przeanalizował także centralny układ owych Groote i Noorderkerken, stwierdzając, iż określa on
przestrzeń znakomicie dostosowaną do sprawowania prostej liturgii Kościoła reformowanego, na której
wzorował ewidentnie ceremonie opisane w Panorthosia84.
KONKLUZJA
W XVII stuleciu wspólnoty protestanckie troszczyły się nie tyle o dalsze rozpowszechnianie swojej
idei reformy Kościoła, ile o jej ugruntowanie wśród pozyskanych wcześniej wiernych i ich potomstwa.
Od teologów-polemistów potrzebowały więc znacznie bardziej pedagogów, zdolnych zaszczepić na trwale
w umysłach młodych ludzi najważniejsze nauki reformacyjne85. Takie zapotrzebowanie określiło bardzo
79 Ibidem.
80 Taki sposób nazywania kościołów protestanckich rozpowszechnił się w XVIII stuleciu w brytyjskich koloniach w Ameryce
Północnej (zob. K.B. Moore, The Architecture of the Holy Land. Reception from the Late Antiquity through the Renaissance, Cambridge
2017, s. 285). Nie jestem jednak z stanie określić roli Panorthosiae w tym procesie.
81 W architekturze kościołów protestanckich próbowano wielokrotnie nawiązywać do form Świątyni Jerozolimskiej, najczęściej
rekonstruując ją według Ezechielem explanationum Juana Bautisty Villalpanda (1552-1608), ale czasem utożsamiając też tę budowlę
(zgodnie ze średniowieczną tradycją) z meczetem zwanym Kopułą na Skale, zbudowanym na planie centralnym na Wzgórzu Świątyn-
nym w Jerozolimie w VII stuleciu. Do tego ostatniego wzoru odwołano się m.in., wnosząc Marekerk w Lejdzie (1639-1648) w fomiie
oktagonu przekrytego kopułą. Zob. C.J.R. van der Linden, De symboliek van de Nieuwe Kerk van Jacob van Campen te Haarlem,
„Oud Holland”, 104, 1990, nr 1, s. 6—15; K. Ottenheym, Architectuur, [w:] Jacob van Campen. Hel klassieke Ideaal in de Gouden
Eeuw, red. J. Huisken, K. Ottenheym, G. Schwartz, Amstedram 1995, s. 180-187; J. Goudeau, Ezekiel for Salomon. The Temple in
Jerusalem in Seventeenth-Century Leiden and the Case of Cocceius, [w:] The Imagined and Real Jerusalem in Art and Architecture,
ed. J. Goudeau, M. Verhoeven, W. Weijers, Leiden 2014, s. 88-113.
82 O przywoływaniu Panteonu jako wzoru do kształtowania centralnych kościołów protestanckich pisze D.D. Egbert, Religious
Expression in American Architecture, [w:] Modern Perspectives in Western Art History. An Anthology of Twentieth-Century Writings on
Visual Arts, ed. W.E. Kleinbauer, Toronto 1989, s. 325-327.
83 Zob. np. C.A. van Swinghem, T. Brouwer, W. van Os, Een huis voor het Woord. Het protestantse kerkinterieur in
Nederland tot 1900, Den Haag 1984, s. 85-116; K. Ottenheym, P. Rosenberg, N. Smit, Henrick de Keyser. Architectura Moderna
- Moderne bouwkunst in Amsterdam 1600-1625, Amsterdam 2008, s. 46-50, 54-58. Należy odnotować, że plan centralny był także
stosowany sporadycznie w kościołach luteranów i kalwinistów na terenie Rzeszy. Zob. W. Lippmann, Bauaufgaben sakraler Architektur
zwischen 1470 und 1630. Typen und Formen, [w:] Geschichte der Bildenden Kunst in Deutschland, t. 4: Spätgotik und Renaissance,
Hrsg. K. Krause, München 2007, s. 226-235; Sörries, Von Kaisers Gnaden...., s. 54-55.
84 Por. np. opis liturgii Kościoła reformowanego w: E.A. McKee, Reformed Worship in the Sixteenth Century, [w:] Christian
Worship in Reformed Church. Past and Present, ed. L. Visher, Grand Rapids 2003, s. 17-24.
85 Van Dulmen, op. cit., s. 107-116, 126-135.