Rocznik Historii Sztuki (42.2017)

ULRICH SCHAAF

i w ograniczonym stopniu* * * 4. W publikacjach na ogół podkreśla się znaczenie wzniesienia kościołów Pokoju
w kontekście postanowień pokoju westfalskiego, nigdy jednak nie podjęto próby rekonstrukcji ich pierwotnej
formy architektonicznej i kształtu konstrukcji szkieletowej. To właśnie te luki w opracowaniach stały się
motywacją do przeprowadzenia badań architektoniczno-historycznych w zachowanych kościołach Pokoju
w Jaworze i Świdnicy5. Niniejszy artykuł opiera się w dużej mierze na wynikach tych prac badawczych6,
koncentruje się na wybranych aspektach dziejów i architektury obu kościołów w połowie XVII w.

UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE BUDOWY KOŚCIOŁÓW POKOJU
Historia kościołów Pokoju zaczyna się wraz z ustanowieniem pokoju westfalskiego w 1648 r., którym
zakończono wojnę trzydziestoletnią. W wyniku pertraktacji pokojowych postanowienia dotyczące Śląska
zostały zawarte w paragrafach 38^41 artykułu V traktatu. W paragrafie 38 książętom wyznania augsburskie-
go: brzeskiemu, legnickiemu, ziębickiemu i oleśnickiemu oraz miastu Wrocław zagwarantowano wolność
religijną w ramach przywilejów przedwojennych, jednak nie z tytułu prawa, lecz na podstawie aktu łaski
cesarza Ferdynanda III Habsburga. Zgodnie z paragrafem 39 w księstwach podległych królowi Czech,
Ferdynandowi IV Habsburgowi, określanych jako dziedziczne, mogli pozostać protestanccy książęta i ich
poddani, pod warunkiem zachowania spokoju społecznego. Ponadto przyznano im prawo do uczestniczenia
w nabożeństwach ewangelickich w miejscowościach znajdujących się poza granicami kraju. Paragraf 40
zezwalał wyznawcom wiary augsburskiej w księstwach dziedzicznych na budowę trzech kościołów poza
murami miejskimi Świdnicy, Jawora i Głogowa. W ostatnim paragrafie (41) Szwecja i protestanckie stany
Rzeszy otrzymały prawo do interwencji w sprawie protestantów śląskich na posiedzeniach Sejmu Rzeszy7.
Dalsze ograniczenia dla protestantów wprowadzono w latach 1651 i 1652. W udzielonych przez Fer-
dynanda IV pozwoleniach na budowę kościołów Pokoju postawiono warunek, że mogą one być wykonane
wyłącznie z drewna i gliny8. Ponadto, na podstawie zarządzenia Ferdynanda III z 1653 r., w ramach tak
zwanej redukcji kościołów na terenach katolickich Śląska, pozbawiono protestantów wszystkich kościo-
łów, w tym 254 w księstwach Jawora i Świdnicy9. Wszystkie wspomniane ograniczenia prawne miały
bezpośredni wpływ na architekturę i konstrukcję kościołów Pokoju.

Würzburg 1990, s. 258-267. Por. także K.E.O. Fritsch, Aus der schlesischen Renaissance des 17. Jahrhunderts, „Deutsche Bauzeitung”,
20, 1886, s. 577-582, 601-607; P. Banaś, Studia nad śląską architekturą protestancką 2. połowy XVII wieku, „Rocznik Sztuki Śląskiej”,
VIII, 1971, s. 35-89; Kościoły Pokoju na Dolnym Śląsku. /Die Friedenskirchen in Schlesien. Materiały z polsko-niemieckiej konferencji,
Głogów 22 X 2004 r. [mps],
4 Analizę zachowanej substancji uwzględnił częściowo M. B orrmann. Die evangelischen Friedenskirchen in Jauer und Schweid-
nitz, „Materialien zur Bauforschung”, 2, 1991, s. 87-118.
5 U. Schaaf, Kościół Pokoju w Świdnicy. Dzieje budowy w świetle badań architektonicznych przystosowanych do analizy
konstrukcji szkieletowej oraz studium historyczne, t. 1-3, rozprawa doktorska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2006 [mps];
idem. Die Friedenskirche Jauer. Ein Beitrag zu ihrer Geschichte im Spiegel der historischen Quellen und des bautechnischen Befundes,
Toruń 2014 [mps] (w druku). Ostatni projekt badawczy był częścią większego projektu współpracy UNESCO-Chair in Heritage Studies
Brandenburskiego Uniwersytetu Technicznego w Cottbus oraz Zakładu Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu,
finansowanego w ramach programu „Erinnerung und Identität - Die Deutschen und ihre Nachbarn in Mittel- und Osteuropa” przez
Pełnomocnik Rządu Federalnego ds. Kultury i Mediów.
6 Szczególnie w odniesieniu do wyników kompleksowej analizy materialnej substancji, która pozwoliła na rozwarstwienie chro-
nologiczne, zob. oba opracowania z przyp. 5.
7 Tekst paragrafów 38MT kontraktu pokojowego w całości w: U. Hutter-Wolandt, Das Zeitalter nach der Reformation, [w:]
Quellenbuch zur Geschichte der evangelischen Kirche in Schlesien, Hrsg. G.A. Benrath, U. Hutter-Wolandt, D. Meyer, L. Petty, H. Wei-
gelt, Oldenbourg, München 1992, s. 123-124.
8 Na temat udzielenia pozwolenia na budowę kościoła Pokoju w Głogowie w 1651 r. zob. przyp. 1. Wspólne pozwolenie na
budowę kościołów Pokoju w Jaworze i Świdnicy wydał Ferdynand IV, powołując się na decyzję swego ojca, Ferdynanda III, 3 IX 1652 r.
Tekst pozwolenia w: Heuber, op. cit., s. 51-52.
9 J. Deventer, Gegenreformation in Schlesien. Die habsburgische Rekatholisierungspolitik in Glogau und Schweidnitz 1526-1707
(Neue Forschungen zur schlesischen Geschichte, Bd. 8), Köln 2003, s. 288-299; Hutter, Die Friedenskirche zu Jauer..., s. 9. Por. także
J. Berg, Die Geschichte der gewaltsamen Wegnahme der evangelischen Kirchen und Kirchengüter in den Fürstenthümern Schweidnitz
und Jauer während des siebzehnten Jahrhunderts, opublikowany nakładem własnym, Breslau 1854.