DOI article:
Schaaf, Ulrich: Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy w drugiej połowie lat 50. XVII wieku. Rekonstrukcja dziejów budowy i formy architektonicznej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0119
KOŚCIOŁY POKOJU W JAWORZE I ŚWIDNICY W DRUGIEJ POLOWIE LAT 50. XVII WIEKU...
119
KOŚCIÓŁ POKOJU W JAWORZE
Zarys dziejów budowy
Treść królewskiego pozwolenia na budowę kościołów Pokoju w Jaworze i Świdnicy z 3 IX 1652 r.
obwieścił 26 IX tego roku starosta księstwa świdnicko-jaworskiego, Otto von Nostitz. Tego samego dnia
przekazał on mieszczaństwu protestanckiemu plac pod budowę kościoła przed bramą złotoryjską10. Loka-
lizację tę wybrano już wiosną 1652 r., uwzględniając przy tym przede wszystkim uwarunkowania zwią-
zane z utrzymaniem zdolności obrony miasta* 11. Już 27 IX 1652 r. królewski urząd powołał pierwszą radę
parafialną. Jej członkowie, zwani witrykami, reprezentowali protestanckie mieszczaństwo, które otrzymało
prawo patronackie12. Rada była odpowiedzialna za sprawy administracyjne, w tym także za kierowanie
budową, wyposażenie i utrzymanie kościoła13.
Z powodu braku funduszy na wzniesienie właściwego kościoła parafia przystąpiła do postawienia
kościoła tymczasowego, w którym już 6 III 1653 r. odprawiono pierwsze nabożeństwo14. Trudna sytuacja
gospodarcza Jawora po wojnie trzydziestoletniej oraz mała liczba protestanckich mieszczan15 zmusiła
parafię do zorganizowania kwesty, która objęła księstwo jaworskie oraz protestanckie księstwa śląskie
i terytoria poza granicami Śląska. W ciągu dwóch lat zebrano ponad 4000 talarów Rzeszy16. Ponadto
mieszczaństwo oraz szlachta księstwa jaworskiego wsparły budowę kościoła darami w postaci materiałów
budowlanych, a także zapewniły środki transportu i pracę pańszczyźnianą17.
Wykonanie projektu parafia jaworska zleciła Albrechtowi von Sebischowi, wrocławskiemu architektowi
i budowniczemu fortyfikacji18. Szczegóły tego zlecenia nie są do końca jasne. Niektórzy badacze podają,
że von Sebisch projektował wcześniej kościół głogowski19, i to mogło być powodem wybrania go do
zaprojektowania kościoła jaworskiego. Informacja ta jednak nie jest potwierdzona źródłowo. Wiadomo
natomiast, że von Sebisch przygotował pięć rysunków i makietę dla parafii w Jaworze20. Zachowały się
do dziś rysunki rzutu i przekroju kościoła, nie są one jednak ani datowane, ani sygnowane21, zatem nie
wiadomo, czy wykonał je von Sebisch, czy mistrz ciesielski Gamper, jak z kolei przypuszczają Hermann
i Heuber22. Ponadto projekt ten różni się od zrealizowanego kościoła, i to zarówno pod względem formy
architektonicznej, jak i układu nośnych elementów konstrukcyjnych23. Kiedy i dlaczego doszło do tych
zmian, nie udało się dotychczas ustalić. Rzekomy współudział von Sebischa jako kierownika budowy
10 Więcej na ten temat por. m.in. Schwertner, op. cit., s. 3-4; Fischer, op. cit., s. 158.
11 Wymóg ten sformułowano m.in. w piśmie Ferdynanda III do starosty Otta von Nostitz z 8 III 1652 r. Fischer, op. cit.,
s. 155-156.
12 Szczegóły m.in. Fischer, op. cit., s. 160, 283; Hermann, op. cit., s. 33.
13 Zadania członków rady parafialnej w odniesieniu do budowy kościoła zostały dokładnie określone w pierwszym porządku
kościelnym; por. Schlesische Kirchen- und Schulordnungen von der Reformation bis ins 18. Jahrhundert, Hrsg. H. Jessen, W. Schwarz,
Starke, Görlitz 1938, s. 249, 251.
14 Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, Oddział Rękopisów, sygn. AKX 1950 KN 606, Kopiarz ustaw, przywilejów, statutów
etc. dotyczących kościoła ewangelickiego w księstwie świdnicko-jaworskim od XVI do XVIII w. W niektórych miejscach szczegółowy
dziennik wydarzeń w gminie ewangelickiej w Jaworze szczególnie w XVII w., s. 87.
15 Według badaczy przed wojną trzydziestoletnią liczba mieszkańców wynosiła ok. 6000, a po wojnie już tylko ok. 250, zob.
H. Kaulbach, Aus der Verwaltungs- und Wirtschaftsgeschichte der Stadt Jauer vom Ende des Dreißigjährigen Krieges bis zur preußi-
schen Besitzergreifung, Bursch, Jauer 1936, s. 25.
16 Dane o zebranych środkach wahają się od 4000 do 4600 talarów rzeszy por. m.in. Fischer, op. cit., s. 162-163; Hermann,
op. cit., s. 33-34; Heuber, op. cit., s. 53.
17 Szczegółowy wykaz darowanych materiałów budowlanych zawiera teczka pt. Fundationen, Bausachen, Stolae Taxen, Kommu-
nikanten Nachweisung; Legnica, Archiwum Państwowe [dalej cyt.: AP], Akta Kościoła Pokoju [dalej cyt.: AKP], sygn. 436, s. 12-13.
18 Na temat von Sebischa por. m.in. A. Reifferscheid, Sebisch Albert von, [w:] Allgemeine Deutsche Biografie, w trybie online,
https://www.deutsche-biographie.de/sfz79840.html (dostęp: 26.03.2017); P. Oszczanowski, J. Gromadzki, Theatrum vitae et mortis.
Grafika, rysunek i malarstwo książkowe na Śląsku w latach ok. 1550-ok. 1650, Muzeum Historyczne Wrocław, Wrocław 1995, s. 64-65.
19 M.in. Banaś, op. cit., s. 52; A. Bok, Kościół Pokoju w Jaworze. Die Friedenskirche zu G/ogau, [w:] Kościoły Pokoju na
Dolnym Śląsku..., s. 32-33.
20 Informacja na podstawie korespondencji między parafiami jaworską i świdnicką dotyczącej budowy ich kościołów; Legnica,
AP, sygn. 2, AKP, s. 107-114.
21 Legnica, AP, sygn. 2, AKP, b.n.
22 Hermann, op. cit., s. 34; Heuber, op. cit., przyp. 1.
23 Projekt przedstawia pseudobazylikę a nie bazylikę, a układ nośny szkieletu rożni się m.in. liczbą ram konstrukcyjnych i liczbą
słupów nośnych.
119
KOŚCIÓŁ POKOJU W JAWORZE
Zarys dziejów budowy
Treść królewskiego pozwolenia na budowę kościołów Pokoju w Jaworze i Świdnicy z 3 IX 1652 r.
obwieścił 26 IX tego roku starosta księstwa świdnicko-jaworskiego, Otto von Nostitz. Tego samego dnia
przekazał on mieszczaństwu protestanckiemu plac pod budowę kościoła przed bramą złotoryjską10. Loka-
lizację tę wybrano już wiosną 1652 r., uwzględniając przy tym przede wszystkim uwarunkowania zwią-
zane z utrzymaniem zdolności obrony miasta* 11. Już 27 IX 1652 r. królewski urząd powołał pierwszą radę
parafialną. Jej członkowie, zwani witrykami, reprezentowali protestanckie mieszczaństwo, które otrzymało
prawo patronackie12. Rada była odpowiedzialna za sprawy administracyjne, w tym także za kierowanie
budową, wyposażenie i utrzymanie kościoła13.
Z powodu braku funduszy na wzniesienie właściwego kościoła parafia przystąpiła do postawienia
kościoła tymczasowego, w którym już 6 III 1653 r. odprawiono pierwsze nabożeństwo14. Trudna sytuacja
gospodarcza Jawora po wojnie trzydziestoletniej oraz mała liczba protestanckich mieszczan15 zmusiła
parafię do zorganizowania kwesty, która objęła księstwo jaworskie oraz protestanckie księstwa śląskie
i terytoria poza granicami Śląska. W ciągu dwóch lat zebrano ponad 4000 talarów Rzeszy16. Ponadto
mieszczaństwo oraz szlachta księstwa jaworskiego wsparły budowę kościoła darami w postaci materiałów
budowlanych, a także zapewniły środki transportu i pracę pańszczyźnianą17.
Wykonanie projektu parafia jaworska zleciła Albrechtowi von Sebischowi, wrocławskiemu architektowi
i budowniczemu fortyfikacji18. Szczegóły tego zlecenia nie są do końca jasne. Niektórzy badacze podają,
że von Sebisch projektował wcześniej kościół głogowski19, i to mogło być powodem wybrania go do
zaprojektowania kościoła jaworskiego. Informacja ta jednak nie jest potwierdzona źródłowo. Wiadomo
natomiast, że von Sebisch przygotował pięć rysunków i makietę dla parafii w Jaworze20. Zachowały się
do dziś rysunki rzutu i przekroju kościoła, nie są one jednak ani datowane, ani sygnowane21, zatem nie
wiadomo, czy wykonał je von Sebisch, czy mistrz ciesielski Gamper, jak z kolei przypuszczają Hermann
i Heuber22. Ponadto projekt ten różni się od zrealizowanego kościoła, i to zarówno pod względem formy
architektonicznej, jak i układu nośnych elementów konstrukcyjnych23. Kiedy i dlaczego doszło do tych
zmian, nie udało się dotychczas ustalić. Rzekomy współudział von Sebischa jako kierownika budowy
10 Więcej na ten temat por. m.in. Schwertner, op. cit., s. 3-4; Fischer, op. cit., s. 158.
11 Wymóg ten sformułowano m.in. w piśmie Ferdynanda III do starosty Otta von Nostitz z 8 III 1652 r. Fischer, op. cit.,
s. 155-156.
12 Szczegóły m.in. Fischer, op. cit., s. 160, 283; Hermann, op. cit., s. 33.
13 Zadania członków rady parafialnej w odniesieniu do budowy kościoła zostały dokładnie określone w pierwszym porządku
kościelnym; por. Schlesische Kirchen- und Schulordnungen von der Reformation bis ins 18. Jahrhundert, Hrsg. H. Jessen, W. Schwarz,
Starke, Görlitz 1938, s. 249, 251.
14 Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, Oddział Rękopisów, sygn. AKX 1950 KN 606, Kopiarz ustaw, przywilejów, statutów
etc. dotyczących kościoła ewangelickiego w księstwie świdnicko-jaworskim od XVI do XVIII w. W niektórych miejscach szczegółowy
dziennik wydarzeń w gminie ewangelickiej w Jaworze szczególnie w XVII w., s. 87.
15 Według badaczy przed wojną trzydziestoletnią liczba mieszkańców wynosiła ok. 6000, a po wojnie już tylko ok. 250, zob.
H. Kaulbach, Aus der Verwaltungs- und Wirtschaftsgeschichte der Stadt Jauer vom Ende des Dreißigjährigen Krieges bis zur preußi-
schen Besitzergreifung, Bursch, Jauer 1936, s. 25.
16 Dane o zebranych środkach wahają się od 4000 do 4600 talarów rzeszy por. m.in. Fischer, op. cit., s. 162-163; Hermann,
op. cit., s. 33-34; Heuber, op. cit., s. 53.
17 Szczegółowy wykaz darowanych materiałów budowlanych zawiera teczka pt. Fundationen, Bausachen, Stolae Taxen, Kommu-
nikanten Nachweisung; Legnica, Archiwum Państwowe [dalej cyt.: AP], Akta Kościoła Pokoju [dalej cyt.: AKP], sygn. 436, s. 12-13.
18 Na temat von Sebischa por. m.in. A. Reifferscheid, Sebisch Albert von, [w:] Allgemeine Deutsche Biografie, w trybie online,
https://www.deutsche-biographie.de/sfz79840.html (dostęp: 26.03.2017); P. Oszczanowski, J. Gromadzki, Theatrum vitae et mortis.
Grafika, rysunek i malarstwo książkowe na Śląsku w latach ok. 1550-ok. 1650, Muzeum Historyczne Wrocław, Wrocław 1995, s. 64-65.
19 M.in. Banaś, op. cit., s. 52; A. Bok, Kościół Pokoju w Jaworze. Die Friedenskirche zu G/ogau, [w:] Kościoły Pokoju na
Dolnym Śląsku..., s. 32-33.
20 Informacja na podstawie korespondencji między parafiami jaworską i świdnicką dotyczącej budowy ich kościołów; Legnica,
AP, sygn. 2, AKP, s. 107-114.
21 Legnica, AP, sygn. 2, AKP, b.n.
22 Hermann, op. cit., s. 34; Heuber, op. cit., przyp. 1.
23 Projekt przedstawia pseudobazylikę a nie bazylikę, a układ nośny szkieletu rożni się m.in. liczbą ram konstrukcyjnych i liczbą
słupów nośnych.