36

PIOTR JUSZKIEWICZ

modernizmu25. Peter Osbome charakteryzuje modernizm jako efekt napięcia pomiędzy bieżącą rzeczywi-
stością a utopijnymi oczekiwaniami radykalnej transformacji, a także refleksywnej temporalizacji historii.
Ronald Schleifer w zbliżony do Griffina sposób podkreśla wagę szczególnego, nowoczesnego doświadczenia
czasu, badanego nie tylko w obszarze artystycznym, ale także w zakresie przemian narracji naukowych i kul-
turowych. Szczególnie podkreśla Schleifer fakt swoistego przyspieszenia czasu i pojawienia się jego apo-
kaliptycznego wymiaru, przy czym warunkiem wstępnym modernizmu czyni Schleifer dewastujący wpływ
modernizacji na tradycyjne społeczeństwo, przede wszystkim za pomocą multiplikacji przedmiotów kon-
sumpcji26.
Tak sformułowany model modernizmu jako szerokiego frontu reakcji na domniemany upadek euro-
pejskiej cywilizacji w dalszym toku książki zyskuje jeszcze wewnętrzne zróżnicowanie, w związku z nie-
jednolitym charakterem owych reakcji. Pełny ich zakres z punktu widzenia Griffina pojawia się w pismach
Nietzschego - modelowego modernisty - które traktowane są przez brytyjskiego historyka nie tyle jako
komentarz na temat epoki, co manifestacja kulturalnej rebelii. W Tako rzecze Zaratustra i w Poza dobrem
i złem znajdziemy, powiada Griffin, i diagnozę upadku nowoczesnego świata, i eksplozję nihilizmu wyzwo-
loną tym upadkiem, ale także podstawy pod „nowy wiek”. Nietzsche przechodzi więc od typowego dla epoki
dekadentyzmu, poprzez przezwyciężenie jego pasywności w stronę nihilizmu aktywnego i w końcu do pro-
gramowego wezwania do otwarcia horyzontu dla działania „nowego człowieka”27.
Efektem odpowiedzi na pytanie, czy zbudowany na podstawie powtarzających się i historycznie zaist-
niałych świadectw ekspresji zarówno tekstualnej i artystycznej, jak i w postaci społecznej aktywności moder-
nistycznego syndromu, da się przesunąć w obręb perspektywy antropologicznej, jest podjęcie przez Griffina
próby zbudowania prymordialistycznego modelu modernizmu. Jest to zatem także efekt pytania, czy ów
syndrom diagnozy głębokiego kryzysu kultury, konfrontacji z nim i próby wyjścia z niego w wytyczonym,
nowym kierunku da się przetłumaczyć na równie spójny model ludzkich zachowań symbolicznych. Cho-
dzi zatem tym razem o, jak ujmuje to Griffin, „rekonstrukcję psycho-społecznych mechanizmów w obrębie
modernizmu, związanych z wrodzonym człowiekowi dążeniem do osiągnięcia transcendencji i kreowania
nowych kulturalnych światów”28. Ten cytat zarazem wskazuje na to, że idąc takim antropologicznym tropem,
Griffin wspiera model historyczny uniwersalizującym wymiarem badań nad kulturą, operujących wielką roz-
piętością chronologiczną i geograficzną. Stąd pojawiający się w podtytule tego fragmentu książki przymiot-
nik „prymordialistyczny”, przemieszczony ze studiów nad tożsamością etniczną i narodową na teren teorii
religii, na którym prymordializm przeciwstawiany jest konstruktywizmowi (społecznemu)29. Perspektywa
prymordialistyczna w tym kontekście bazuje na przekonaniu z zakresu psychologii ewolucyjnej, iż istnieje
wrodzona, wewnętrzna ludzka potrzeba religii, rozumiana jako właściwość: „projektowania na brutalne fakty
nieskończonej obfitości znaczeniowych schematów, symbolicznych znaczeń, ostatecznych celów (przezna-
czenie), zakorzenionych w wyższym porządku”30.
Fundamenty swojego prymordialistycznego modelu modernizmu stawia Griffin, odwołując się niejed-
nokrotnie do wielu klasycznych prac teoretyków religii i antropologów kultury. I to zarówno do tych, którzy
jak Carl Gustav Jung czy Mircea Eliade współtworzyli modernistyczną formację pod względem intelektu-
alnym i ideowym, jak i tych - jak Peter Berger, Victor Turner, Maurice Bloch, Anthony Wallace i Richard
Sonn - którzy z większego dystansu opisywali mechanizmy społeczne wyznaczania perspektywy transcen-
dentnej i sposoby społecznej reakcji na jej załamywanie się.
Dla przykładu Jungowska idea archetypów skonfrontowana z zacytowanym opisem historycznego mo-
delu modernizmu prezentuje się jako próba wyznaczenia generalnej zasady, której geneza nie zostaje uściślo-
na, ale która na nowo spaja ludzkość i przywołuje, choć nieokreślony, to jednak ponadludzki horyzont owej
spójności. Postulat Junga, by w obszarze ponadindywidualnych, symbolicznych wyobrażeń poszukiwać oca-
lenia przed „psychologicznie dewastującymi faktami biologizującymi ludzkie życie”, zarówno w wymiarze

25 M. Berman, Wszystko co stałe rozpływa się w powietrzu. Rzecz o doświadczeniu nowoczesności, przeł. M. Szuster, Kraków
2006; M. Eksteins, Święto wiosny. Wielka wojna i narodziny nowego wieku, przeł. K. Rabińska, Poznań 2014.
26 P. O s b o r n e, The Politics of Time. Modernity and the Avant-garde, London 1995 ; R. S c h 1 e i f e r, Modernism and Time. The Logic
of Abundance in Literature, Science and Culture, Cambridge 2000.
27 Griffin, op. cit., s. 60.
28 Ibidem, s. 74.
29 E. Kaufman, Primordialists and Constructionists. A typology of theories of religion, „Religion, Brain & Behavior”, 2, 2012, 2,
s. 140-160.
30 Griffin, op. cit., s. 73.