Rocznik Historii Sztuki (46.2021)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLVI
PAN, 2021

DOI 10.24425/rhs.2021.138213

ŁUKASZ JAN BEREZOWSKI
https://QRCID.ORG/OOOO-OOO2-53 12-5451
UNIWERSYTET ŁÓDZKI

BENEDETTO CROCE:
MIĘDZY JĘZYKOZNAWSTWEM ESTETYCZNYM
A POETYCKĄ NIEPRZEKŁADALNOŚCIĄ

Urodzony w 1866 r. w Pescasseroli Benedetto Croce to włoski filozof, krytyk literacki, publicysta,
wydawca, twórca i propagator koncepcji historyzmu absolutnego, którego podstawą było stwierdzenie, że
rzeczywistość jest historią i niczym więcej jak tylko historią. Od czasu przeprowadzki do Neapolu w wieku
20 lat, w którym mieszkał aż do śmierci w 1952 r., poświęcił całe swoje dorosłe życie działalności publicznej
i społecznej. Chętnie cytowany przez polityków, sam jako minister w trzech gabinetach rządowych (Gio-
vanniego Giolittiego, Pietra Badoglia i Ivanoego Bonomiego) usiłował wdrażać w życie swoje teoretyczne
postulaty. Nim jednak wspiął się na pozycje wolnościowe, przelotnie zafascynował go marksizm, a dwie
dekady później na krótko zachłysnął się rodzimym faszyzmem. Szybko jednak przeszedł do opozycji wobec
reżimu Benita Mussoliniego. Do końca pozostał wiemy poglądom idealizmu i liberalizmu, przekonany o po-
trzebie przebudzenia filozoficznego i przemiany kulturowej we Włoszech.
Twierdzenie, że główną motywacją, leżącą u podstaw inicjatywy opublikowania proponowanych prze-
kładów traktatów o językoznawstwie i nieprzekładalności autorstwa neapolitańskiego myśliciela, jest niewy-
starczająca wiedza na temat życia i twórczości włoskiego filozofa w Polsce, byłoby nieuprawnione i krzyw-
dzące. Intelektualne obcowanie z tak zasłużoną dla współczesnej humanistyki postacią i jej dorobkiem
wymaga od tłumaczy jego twórczości przedstawienia znacznie bardziej wyrafinowanej argumentacji. Być
może, paradoksalnie, czytelnik polski winien odczuwać swoistą familiamość wobec założyciela czasopisma
„La Critica. Rivista di Letteratura, Storia e Filosofia diretta da B. Croce” ze względu na jego powiązania
rodzinne z Polską, albowiem jedna z jego córek, Lidia, w 1954 r. poślubiła osiadłego w Neapolu pisarza wy-
wodzącego się z kręgu polskiej opozycji antykomunistycznej, dysydenta Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
Z tego związku urodziła się córka Marta, pielęgnująca zarówno pamięć o zmarłym przed ponad 20 laty ojcu,
jak też właśnie o wielkim dziadku-filozofie, którego duchowa i materialna spuścizna pozostaje całościowo
niezbadana i niewyczerpywalna.
Można natomiast z całą pewnością mówić o istotnym niedoszacowaniu twórczości filozoficznej libe-
ralnego myśliciela w źródłach polskich. Od czasu publikacji jedynego zwartego tomu zawierającego traktaty
filozoficzne Crocego pt. Zarys estetyki1 upłynęło 60 lat. W międzyczasie przetłumaczono w całości jeszcze
tylko jedno jego dzieło Historia Europy XIX wieku (wydane w 1998 r. w przekładzie J. Ugniewskiej). Inne,
nie mniej istotne, acz pomniejsze pod względem objętościowym formy publikowano po polsku sporadycznie

1 Tyt. oryg. Breviario di estetica wydany w przekładzie zbiorowym na język polski pod kierunkiem Stanisława Gniadka i opatrzo-
ny wstępem Zygmunta Czernego, Warszawa 1961.