DOI Artikel:
Machotka, Ewa: Orientalizm czy nacjonalizm?: Jasieńskiego Japonia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26693#0093
Orientalizm czy nacjonalizm? - Jasieńskiego Japonia
91
uwagę na kultury Bliskiego i Dalekiego Wschodu, postrzegane jako nieskażone wpływami
Zachodu cywilizacje, które przyniosą ożywczą odnowę zgodnie z nawracającym hasłem
ex oriente lux.
W ten sposób rodzi się nurt zainteresowania kulturami Orientu (Indii, Chin, Japo-
nii, Bliskiego Wschodu) w sztuce, literaturze i muzyce Zachodu, poszukujących inspiracji
w kulturach postrzeganych jako „inne” - nurt określany mianem orientalizmu. Trady-
cyjnie termin kojarzono z pozytywną fascynacją kulturami Wschodu. Jednakże należy
pamiętać, że skomplikowana historia orientalizmu podważa interpretację zjawiska jako
nurtu „pozytywnego”, zbudowanego wyłącznie na admiracji danej kultury. Oparty na kul-
turowych uprzedzeniach orientalizm jest także ideologią uwikłaną w XVIII- i XIX-wiecz-
ny kolonializm16. Jako element orientalizmu także japonizm, czyli fascynacja kulturą ja-
pońską, zasadza się na paradygmatach kultury zachodniej i europocentrycznym pojęciu
„egzotyczności”, które, motywując zainteresowanie, wyklucza obiektywność spojrzenia
na daną kulturę i prowadzi do zafałszowanego jej opisu. Dlatego, aby zrozumieć teorię
i działalność Jasieńskiego, niezbędne jest rozstrzygnięcie, czym była Japonia dla Europy
ostatnich dekad wieku XIX, co reprezentowała, jak była postrzegana i jakie funkcje reali-
zowała w kulturze Zachodu?
Japonia pojawiła się na politycznej i kulturalnej nowoczesnej mapie świata dopiero
w połowie XIX wieku jako nowy partner wymiany handlowej wymuszonej przez ówcze-
sne kolonialne potęgi z amerykańską i brytyjską na czele. Do tego momentu kontakty
pomiędzy Wyspami Japońskimi a Zachodem regulowała japońska izolacjonistyczna poli-
tyka zagraniczna, dopuszczająca ograniczone relacje handlowe za pośrednictwem fakto-
rii chińskiej i holenderskiej w porcie Nagasaki. Kontakty te objęte były monopolem, ale
przez ponad dwa stulecia zapewniały stały dopływ japońskich wyrobów artystycznych
na rynki europejskie - głównie wybranych gatunków rzemiosła artystycznego (ceramiki,
laki, tekstyliów) - kształtując m.in. jeden ze składników XVIII-wiecznego europejskie-
go szeroko pojętego nurtu chinoiserie. Jednakże ilościowy i jakościowy boom w imporcie
obiektów artystycznych, jak również boom informacyjny dotyczący Japonii, nastąpił wraz
z otwarciem kraju na Zachód w połowie wieku XIX. W rezultacie w kulturze zachodniej
zaobserwować można zjawisko japonizmu, czyli fascynacji Japonią, widoczne zarówno
w kulturze masowej, jak i w twórczości artystów zachodnich, współtworzące podwaliny
sztuki nowoczesnej17.
16 Problematyka związana z orientalizmem jako ideologią ery kolonialnej stała się przedmiotem
żywej dyskusji już w końcu lat siedemdziesiątych i jakkolwiek skrajna krytyka nurtu przeprowadzona
przez E. Saida (Orientalism, New York 1978) została zakwestionowana przez kolejnych badaczy, m.in.
R. Irwina (Dangerous Knowledge: Orientalism and Discontents, New York 2006) i J. M. MacKenzie
(Orientalism. History, Theory and ihe Arts, Manchester and New York 1995), świadomość korzeni orien-
talizmu i politycznego tła, na jakim się rozwijał, wydaje się nieodzownym warunkiem dyskusji na temat
każdej odmiany orientalizmu - z japonizmem włącznie.
17 W sztuce europejskiej XIX w. można wyróżnić dwie podstawowe fazy inspiracji sztuką japońską. Pier-
wsza pojawia się w latach sześćdziesiątych i rewolucjonizuje spojrzenie impresjonistów oraz przyczynia się
do docenienia grafiki jako równowartościowego gatunku wypowiedzi artystycznej. Druga przypada na lala
osiemdziesiąte i obejmuje swym zasięgiem szkołę Pont-Aven, kluazonizm Louisa Anąuetin (1861-1932)
i Emile' a Bernarda (1868-1941), oraz twórczość Vincenta van Gogha (1853-1890), a na przełomie wieków -
secesję. Wpływ sztuki japońskiej zanika w Europie Zachodniej ok. 1910, jednak w Polsce trwa nieco dłużej.
91
uwagę na kultury Bliskiego i Dalekiego Wschodu, postrzegane jako nieskażone wpływami
Zachodu cywilizacje, które przyniosą ożywczą odnowę zgodnie z nawracającym hasłem
ex oriente lux.
W ten sposób rodzi się nurt zainteresowania kulturami Orientu (Indii, Chin, Japo-
nii, Bliskiego Wschodu) w sztuce, literaturze i muzyce Zachodu, poszukujących inspiracji
w kulturach postrzeganych jako „inne” - nurt określany mianem orientalizmu. Trady-
cyjnie termin kojarzono z pozytywną fascynacją kulturami Wschodu. Jednakże należy
pamiętać, że skomplikowana historia orientalizmu podważa interpretację zjawiska jako
nurtu „pozytywnego”, zbudowanego wyłącznie na admiracji danej kultury. Oparty na kul-
turowych uprzedzeniach orientalizm jest także ideologią uwikłaną w XVIII- i XIX-wiecz-
ny kolonializm16. Jako element orientalizmu także japonizm, czyli fascynacja kulturą ja-
pońską, zasadza się na paradygmatach kultury zachodniej i europocentrycznym pojęciu
„egzotyczności”, które, motywując zainteresowanie, wyklucza obiektywność spojrzenia
na daną kulturę i prowadzi do zafałszowanego jej opisu. Dlatego, aby zrozumieć teorię
i działalność Jasieńskiego, niezbędne jest rozstrzygnięcie, czym była Japonia dla Europy
ostatnich dekad wieku XIX, co reprezentowała, jak była postrzegana i jakie funkcje reali-
zowała w kulturze Zachodu?
Japonia pojawiła się na politycznej i kulturalnej nowoczesnej mapie świata dopiero
w połowie XIX wieku jako nowy partner wymiany handlowej wymuszonej przez ówcze-
sne kolonialne potęgi z amerykańską i brytyjską na czele. Do tego momentu kontakty
pomiędzy Wyspami Japońskimi a Zachodem regulowała japońska izolacjonistyczna poli-
tyka zagraniczna, dopuszczająca ograniczone relacje handlowe za pośrednictwem fakto-
rii chińskiej i holenderskiej w porcie Nagasaki. Kontakty te objęte były monopolem, ale
przez ponad dwa stulecia zapewniały stały dopływ japońskich wyrobów artystycznych
na rynki europejskie - głównie wybranych gatunków rzemiosła artystycznego (ceramiki,
laki, tekstyliów) - kształtując m.in. jeden ze składników XVIII-wiecznego europejskie-
go szeroko pojętego nurtu chinoiserie. Jednakże ilościowy i jakościowy boom w imporcie
obiektów artystycznych, jak również boom informacyjny dotyczący Japonii, nastąpił wraz
z otwarciem kraju na Zachód w połowie wieku XIX. W rezultacie w kulturze zachodniej
zaobserwować można zjawisko japonizmu, czyli fascynacji Japonią, widoczne zarówno
w kulturze masowej, jak i w twórczości artystów zachodnich, współtworzące podwaliny
sztuki nowoczesnej17.
16 Problematyka związana z orientalizmem jako ideologią ery kolonialnej stała się przedmiotem
żywej dyskusji już w końcu lat siedemdziesiątych i jakkolwiek skrajna krytyka nurtu przeprowadzona
przez E. Saida (Orientalism, New York 1978) została zakwestionowana przez kolejnych badaczy, m.in.
R. Irwina (Dangerous Knowledge: Orientalism and Discontents, New York 2006) i J. M. MacKenzie
(Orientalism. History, Theory and ihe Arts, Manchester and New York 1995), świadomość korzeni orien-
talizmu i politycznego tła, na jakim się rozwijał, wydaje się nieodzownym warunkiem dyskusji na temat
każdej odmiany orientalizmu - z japonizmem włącznie.
17 W sztuce europejskiej XIX w. można wyróżnić dwie podstawowe fazy inspiracji sztuką japońską. Pier-
wsza pojawia się w latach sześćdziesiątych i rewolucjonizuje spojrzenie impresjonistów oraz przyczynia się
do docenienia grafiki jako równowartościowego gatunku wypowiedzi artystycznej. Druga przypada na lala
osiemdziesiąte i obejmuje swym zasięgiem szkołę Pont-Aven, kluazonizm Louisa Anąuetin (1861-1932)
i Emile' a Bernarda (1868-1941), oraz twórczość Vincenta van Gogha (1853-1890), a na przełomie wieków -
secesję. Wpływ sztuki japońskiej zanika w Europie Zachodniej ok. 1910, jednak w Polsce trwa nieco dłużej.