Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (29.1985)

edikulę w ścianie wschodniej. W przeciwieństwie do innych nisz w obrębie komu nr 14 (a także
odmiennie w ogóle od większości nisz oratoryjnych w monasterach Kellii) nisza w pomieszczeniu
nr 4 nie została zbudowana na wysokość około 0,7 m ponad poziomem posadzki, lecz wyrasta
z jej poziomu, wydzielona odeń tylko płaskim stopniem (0,05 m—0,08 m). Wysokość ogólna tej
edikuli sięga 1,7 m, szerokość (w świetle) 0,8 m. Wyjątkowo bogata jest również dekoracja,
wypełniająca niemal całą ścianę 4E tego pomieszczenia; dekoracja zawiera zarówno elementy
plastyczne jak i malarskie (il. 9). Z obu stron niszy, z piedestałów stojących bezpośrednio na
posadzce, wyrasają dwie półkolumny. Piedestały, trzony i kapitele kolumn są modelowane
w tynku niemal pełnoplastycznie — trzy czwarte kolumny odstaje od lica ściany. Tego rodzaju
konstrukcja jest wzniesiona na rdzeniu ceglanym, pokrytym tynkiem. Tynk na trzonach kolumn
i na piedestałach został pomalowany w czarnoszare poprzeczne pręgi, dość nieregularne, mające
imitować żyły marmuru. Malowidło na kapitelach natomiast, tej samej szarawej barwy, przedsta-
wiało w pewnym uproszczeniu liście akantu. Na kolumnach wsparta jest dekoracyjna archiwolta
w formie reliefowo wydobytej z tynku korony, której zęby zakończone są kulkami, a powierzchnia
zdobiona malowanym meandrem. Poniżej znajduje się jeszcze pas malowany w czerwone zygzaki,
a samo sklepienie niszy, od poziomu kapiteli kolumn, malowane jest w żółte pasy rozchodzące
się radialnie i mające imitować konchę.

We wnętrzu edikuli wymalowany jest również żółty znak krzyża. Po obu stronach edikuli,
wypełniając niemal całą przestrzeń od lamperii aż po krzywiznę sklepienia, znajdują się dwa
duże krzyże, ciemnożółte z czerwonymi ornamentami. Istotną sprawą wydaje się fakt, że znak
krzyża wewnątrz niszy ma zupełnie inny kształt niż krzyże boczne. O ile te ostatnie reprezentują
popularną w Kellii formę ,,crux ansata" o dekoracyjnie rozwiniętych ramionach, zakończonych
kulkami, a poniżej samego korpusu krzyża znajdują się charakterystyczne ,,drzewce", o tyle
krzyż umieszczony wewnątrz niszy jest znakiem niewątpliwie uproszczonym, lecz pozbawionym
imadła, natomiast jego ramiona połączone są pomiędzy sobą liniami, jakby tryumfalną girlandą.
Wydaje się, że różnice pomiędzy krzyżami można interpretować w ten sposób, że krzyż centralny,
umieszczony w niszy miał charakter symbolu kultowego, natomiast boczne miały przedstawiać
rzeczywiste krzyże ,,ręczne", być może używane w czasie procesji.

Dekorowane w ten sposób pomieszczenie nr 4, z tak bogato rozwiniętym programem ikono-
graficznym, przybrało zatem formę „kaplicy" czyli właściwego oratorium. Zachowane niemal
kompletnie tynki nie pozwalają obecnie stwierdzić, czy wystrój został od początku w ten sposób
zaprojektowany, czy też jest wynikiem przebudowy i przemalowań. Wydaje się jednak, że na
podstawie analogii z innych monasterów (głównie z terenu Qusur Rubayyat) można wysunąć
hipotezę, że pierwotnie miejscem modlitwy było, jak zwykle, narożne oratorium (pomieszczenie
nr 5), którego funkcję po pewnym czasie zmieniono, przenosząc ją do sąsiadującej celi nr 4,
której nadano, dzięki dużej edikuli, charakter sakralny. W tym też czasie zapewne nisza ora-
toryjna w ścianie 5E została pobielona i nie umieszczono w niej ponownie żadnych sakralnych
symboli.

439