DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Karłowska-Kamzowa, Alicja: Gotyckie malarstwo ścienne na Śląsku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0091
GOTYCKIE MALARSTWO ŚCIENNE NA ŚLĄSKU
85
ta Wrocławia O. Czernera w roku 1962. L u t s c h
w opisie wymienia jedynie sklepienia krzyżowo-że-
browe w sali na parterze, wczesnorenesansową deko-
rację okien i portalu od strony podwórza oraz po-
święca nieco więcej uwagi powszechnie znanej deko-
racji z roku 1676 1 Wykonano wtedy iluzjonistyczne
malowidła przedstawiające cesarza Leopolda i elek-
torów, stąd nazwa kamienicy Pod siedmioma elekto-
rami 2. Działania wojenne zniszczyły tę polichromię.
Wobec braku przekazów źródłowych jedynym ele-
mentem datującym średniowieczną fazę budynku są
fragmenty polichromii fasady. Treści jej ustalić nie-
podobna wobec nikłości zachowanego reliktu. Zapew-
ne nie przedstawia św. Jerzego, ponieważ poziome
skierowanie kopii raczej nie wskazuje na walkę ry-
cerza ze smokiem. Zgodnie jednak z wcześniejszymi
przedstawieniami tego świętego symbol szatana mógł
znajdować się pod kopytami rumaka, ponieważ jed-
nak dolna partia malowidła jest zniszczona, nie moż-
na stwierdzić, czy przypuszczenie to jest słuszne. Po-
dobnie trudno wyjaśnić, czy zachowana sylwetka ry-
cerza mogła przedstawiać św. Marcina, niewidoczna
jest bowiem lub niezachowana postać żebraka, trud-
no także ustalić, czy rycerz mógłby prawą dłonią
podawać połę płaszcza. Św. Marcin i św. Jerzy wy-
stępują w dekoracji malarskiej kamienic mieszczań-
skich, np. znany jest fragment wewnętrznej polichro-
mii kamienicy w Pradze, pochodzący z XIV wieku 3.
Określenie czasu powstania zabytku można jedy-
nie podjąć w oparciu o nieco bardziej szczegółowo
zarysowany fragment uzbrojenia rycerza: hełm o gra-
niastej formie, zapewne garnkowy, ozdobiony dwoma
barwnymi kapami wycinanymi zębato. Ten rodzaj
hełmu używany jest w Europie, a także w Polsce
w XIII i XIV wieku4. Około połowy XIII wieku
wchodzą w użycie jako dekoracja hełmu malowane
ozdoby drewniane o różnorodnych formach, które no-
szono jedynie podczas turniejów. Demmin przed-
stawia najstarszy przykład francuski z 1260 roku
i szereg innych z XIV stulecia pochodzących z róż-
nych części Europy 5. Na Śląsku zbliżony motyw wy-
stępuje stosunkowo wcześnie, bo w latach 1290 i 1294
na pieczęciach księcia Bolka I świdnickiego i Henry-
ka I księcia świdnicko-jaworskiego z roku 1324
oraz na pieczęciach rycerskich Adama z Nieboszyc
z roku 1285 i Dzierzka z Bycenia z 1306 roku6. For-
ma dekoracji hełmu pozwala zatem datować omawia-
ny zabytek w granicach od przełomu wieku XIII
i XIV do końca XIV stulecia. Po roku 1400 ta część
dekoracji uzbrojenia zanika, wprowadzono bowiem
inny rodzaj hełmu7. Powyższe datowanie zdaje się
być tym bardziej słuszne, że w XIV wieku istniały
we Wrocławiu kamienice murowane. W roku 1272
1 Lutsch, o.c, t. I, s. 141 n.
2 S t e i n R., Das Breslauer Biirgerhaus, Breslau
1931, s. 26.
3 Got. Nast. Malba, o.c.
4 Dziewanowski W., Zarys dziejów uzbroje-
nia w Polsce, 1935, s. 149.
5 D e m m i n A., Die Kreigswaffen in ihren ge-
schichtlichen Entwicklungen, 1891, s. 508.
6 Gumowski M., Pieczęcie śląskie w: „His-
storia Śląska", t. III, Kraków 1936, tablice.
7 Dziewanowski, o.c, s. 149 nn; Demmin,
o.c, s. 509 nn.
otrzymało miasto zezwolenie na budowę domów mu-
rowanych. W ciągu XIV stulecia liczba ich musiała
być dość znaczna skoro w księgach miejskich spoty-
ka się często wzmianki o domus lapidae 8. Bartłomiej
Stein w roku 1512 mówi, że kamienice wokół rynku
posiadają wysokie ceglane szczyty, niektóre koloro-
wymi malowidłami ozdobione 9. Odkryte ostatnio frag-
menty polichromowanej figuralnie fasady (wyżej opi-
sane) pozwalają stwierdzić, że przynajmniej niektóre
z nich pochodziły jeszcze z XIV stulecia. Ściślejsze
datowanie tego zabytku wobec nikłości dostępnych
nam reliktów niestety nie jest możliwe.
Nr 32. ZĄBKOWICE, woj. wrocławskie
(tabl. XVII)
Kościół p.w. Wszystkich Świętych
W 1319 roku z fundacji książęcej wzniesiono ka-
plicę i szpital p.w. św. Jerzego poza murami miasta
i oddano klasztorowi bożogrobców z Nysy. W ro-
ku 1404 zmieniono wezwanie kościoła na Wszystkich
Świętych. W 1538 fundacja przechodzi w ręce miasta10.
Gotycki kościół jednonawowy, dwuprzęsłowy, z prosto
zamkniętym prezbiterium znajduje się obecnie w częś-
ciowej ruinie.
Na południowej ścianie prezbiterium, w pierw-
szym przęśle, 2,5 m od poziomu posadzki widoczne
są cztery kondygnacje malowideł o długości 2,70 m;
przeciętna wysokość kwatery — 1 m. W pierwszym
dolnym rzędzie od lewej: Chrystus u Annasza, dalej
Chrystus u Kaifasza oraz fragment trzeciej zniszczo-
nej kwatery. W drugim rzędzie fragment przedsta-
wienia częściowo uszkodzonego — widoczni jeszcze
Maria i św. Jan. W ciągu dalszym: Przybijanie do
krzyża, Droga na Golgotę. W trzecim rzędzie: Zmar-
twychwstanie, Złożenie do grobu i fragment Zdjęcia
z krzyża. W czwartym rzędzie: Wniebowstąpienie.
Malowidła były odsłonięte i konserwowane w
1931 roku n, wyraźnie widoczne są punktowania i uzu-
pełnienia scen. Kwatery, w których sceny figuralne
zniszczały, zamalowano jednolitą płaszczyzną niebies-
ką. Niektóre partie malowidła zachowane w podma-
lówkach.
Tło wszystkich scen niebieskie, ramy biało-brą-
zowe, w górnej partii każda kwatera zwieńczona łu-
kiem trójlistnym. Sceny wyłącznie jednoplanowe, po-
stacie duże, o skróconych proporcjach wypełniają 3/4
powierzchni obrazu. Pokazane są płasko, z linearnie
zaznaczonymi szczegółami; widoczna nieporadność w
przedstawieniu ruchu i gestu postaci. Kolorystyka
uboga, ograniczona do barwy niebieskiej, brązowo-
-czerwonej (ściemniała ochra?) i białej oraz czarnego
i czerwonego konturu.
Malowidła wykazują związki z cyklem pasyjnym
w Strzelcach pod Sobótką, nie tylko w zakresie po-
ziomu i stopnia rozwoju stylowego, ale także w szcze-
8 Długoborski W., Gierowski J., Male-
czyński K., Dzieje Wrocławia do roku 1807, War-
szawa 1958, s. 182.
9 Cytuję na podstawie tekstu Steina, o.c,
s. 12.
10 Neuling, o.c, s. 58, Lutsch (21), t. II, s. 113.
11 Bericht des Provinzial — Konservators d. Kunst-
denkmdler der Provinz Schlesien, t. IV, s. 25—26.
85
ta Wrocławia O. Czernera w roku 1962. L u t s c h
w opisie wymienia jedynie sklepienia krzyżowo-że-
browe w sali na parterze, wczesnorenesansową deko-
rację okien i portalu od strony podwórza oraz po-
święca nieco więcej uwagi powszechnie znanej deko-
racji z roku 1676 1 Wykonano wtedy iluzjonistyczne
malowidła przedstawiające cesarza Leopolda i elek-
torów, stąd nazwa kamienicy Pod siedmioma elekto-
rami 2. Działania wojenne zniszczyły tę polichromię.
Wobec braku przekazów źródłowych jedynym ele-
mentem datującym średniowieczną fazę budynku są
fragmenty polichromii fasady. Treści jej ustalić nie-
podobna wobec nikłości zachowanego reliktu. Zapew-
ne nie przedstawia św. Jerzego, ponieważ poziome
skierowanie kopii raczej nie wskazuje na walkę ry-
cerza ze smokiem. Zgodnie jednak z wcześniejszymi
przedstawieniami tego świętego symbol szatana mógł
znajdować się pod kopytami rumaka, ponieważ jed-
nak dolna partia malowidła jest zniszczona, nie moż-
na stwierdzić, czy przypuszczenie to jest słuszne. Po-
dobnie trudno wyjaśnić, czy zachowana sylwetka ry-
cerza mogła przedstawiać św. Marcina, niewidoczna
jest bowiem lub niezachowana postać żebraka, trud-
no także ustalić, czy rycerz mógłby prawą dłonią
podawać połę płaszcza. Św. Marcin i św. Jerzy wy-
stępują w dekoracji malarskiej kamienic mieszczań-
skich, np. znany jest fragment wewnętrznej polichro-
mii kamienicy w Pradze, pochodzący z XIV wieku 3.
Określenie czasu powstania zabytku można jedy-
nie podjąć w oparciu o nieco bardziej szczegółowo
zarysowany fragment uzbrojenia rycerza: hełm o gra-
niastej formie, zapewne garnkowy, ozdobiony dwoma
barwnymi kapami wycinanymi zębato. Ten rodzaj
hełmu używany jest w Europie, a także w Polsce
w XIII i XIV wieku4. Około połowy XIII wieku
wchodzą w użycie jako dekoracja hełmu malowane
ozdoby drewniane o różnorodnych formach, które no-
szono jedynie podczas turniejów. Demmin przed-
stawia najstarszy przykład francuski z 1260 roku
i szereg innych z XIV stulecia pochodzących z róż-
nych części Europy 5. Na Śląsku zbliżony motyw wy-
stępuje stosunkowo wcześnie, bo w latach 1290 i 1294
na pieczęciach księcia Bolka I świdnickiego i Henry-
ka I księcia świdnicko-jaworskiego z roku 1324
oraz na pieczęciach rycerskich Adama z Nieboszyc
z roku 1285 i Dzierzka z Bycenia z 1306 roku6. For-
ma dekoracji hełmu pozwala zatem datować omawia-
ny zabytek w granicach od przełomu wieku XIII
i XIV do końca XIV stulecia. Po roku 1400 ta część
dekoracji uzbrojenia zanika, wprowadzono bowiem
inny rodzaj hełmu7. Powyższe datowanie zdaje się
być tym bardziej słuszne, że w XIV wieku istniały
we Wrocławiu kamienice murowane. W roku 1272
1 Lutsch, o.c, t. I, s. 141 n.
2 S t e i n R., Das Breslauer Biirgerhaus, Breslau
1931, s. 26.
3 Got. Nast. Malba, o.c.
4 Dziewanowski W., Zarys dziejów uzbroje-
nia w Polsce, 1935, s. 149.
5 D e m m i n A., Die Kreigswaffen in ihren ge-
schichtlichen Entwicklungen, 1891, s. 508.
6 Gumowski M., Pieczęcie śląskie w: „His-
storia Śląska", t. III, Kraków 1936, tablice.
7 Dziewanowski, o.c, s. 149 nn; Demmin,
o.c, s. 509 nn.
otrzymało miasto zezwolenie na budowę domów mu-
rowanych. W ciągu XIV stulecia liczba ich musiała
być dość znaczna skoro w księgach miejskich spoty-
ka się często wzmianki o domus lapidae 8. Bartłomiej
Stein w roku 1512 mówi, że kamienice wokół rynku
posiadają wysokie ceglane szczyty, niektóre koloro-
wymi malowidłami ozdobione 9. Odkryte ostatnio frag-
menty polichromowanej figuralnie fasady (wyżej opi-
sane) pozwalają stwierdzić, że przynajmniej niektóre
z nich pochodziły jeszcze z XIV stulecia. Ściślejsze
datowanie tego zabytku wobec nikłości dostępnych
nam reliktów niestety nie jest możliwe.
Nr 32. ZĄBKOWICE, woj. wrocławskie
(tabl. XVII)
Kościół p.w. Wszystkich Świętych
W 1319 roku z fundacji książęcej wzniesiono ka-
plicę i szpital p.w. św. Jerzego poza murami miasta
i oddano klasztorowi bożogrobców z Nysy. W ro-
ku 1404 zmieniono wezwanie kościoła na Wszystkich
Świętych. W 1538 fundacja przechodzi w ręce miasta10.
Gotycki kościół jednonawowy, dwuprzęsłowy, z prosto
zamkniętym prezbiterium znajduje się obecnie w częś-
ciowej ruinie.
Na południowej ścianie prezbiterium, w pierw-
szym przęśle, 2,5 m od poziomu posadzki widoczne
są cztery kondygnacje malowideł o długości 2,70 m;
przeciętna wysokość kwatery — 1 m. W pierwszym
dolnym rzędzie od lewej: Chrystus u Annasza, dalej
Chrystus u Kaifasza oraz fragment trzeciej zniszczo-
nej kwatery. W drugim rzędzie fragment przedsta-
wienia częściowo uszkodzonego — widoczni jeszcze
Maria i św. Jan. W ciągu dalszym: Przybijanie do
krzyża, Droga na Golgotę. W trzecim rzędzie: Zmar-
twychwstanie, Złożenie do grobu i fragment Zdjęcia
z krzyża. W czwartym rzędzie: Wniebowstąpienie.
Malowidła były odsłonięte i konserwowane w
1931 roku n, wyraźnie widoczne są punktowania i uzu-
pełnienia scen. Kwatery, w których sceny figuralne
zniszczały, zamalowano jednolitą płaszczyzną niebies-
ką. Niektóre partie malowidła zachowane w podma-
lówkach.
Tło wszystkich scen niebieskie, ramy biało-brą-
zowe, w górnej partii każda kwatera zwieńczona łu-
kiem trójlistnym. Sceny wyłącznie jednoplanowe, po-
stacie duże, o skróconych proporcjach wypełniają 3/4
powierzchni obrazu. Pokazane są płasko, z linearnie
zaznaczonymi szczegółami; widoczna nieporadność w
przedstawieniu ruchu i gestu postaci. Kolorystyka
uboga, ograniczona do barwy niebieskiej, brązowo-
-czerwonej (ściemniała ochra?) i białej oraz czarnego
i czerwonego konturu.
Malowidła wykazują związki z cyklem pasyjnym
w Strzelcach pod Sobótką, nie tylko w zakresie po-
ziomu i stopnia rozwoju stylowego, ale także w szcze-
8 Długoborski W., Gierowski J., Male-
czyński K., Dzieje Wrocławia do roku 1807, War-
szawa 1958, s. 182.
9 Cytuję na podstawie tekstu Steina, o.c,
s. 12.
10 Neuling, o.c, s. 58, Lutsch (21), t. II, s. 113.
11 Bericht des Provinzial — Konservators d. Kunst-
denkmdler der Provinz Schlesien, t. IV, s. 25—26.