DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Lemper, Ernst-Heinz: Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz: przyczynek do symboliki architektury i ikonologii późnego średniowiecza
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0129
KAPLICA SW. KRZYŻA I SW. GRÓB W GORLITZ
123
tolickim duchowieństwem Polski chciał wy-
stawić szczególnego rodzaju pałac 98. Król ba-
wił w czasie wojny północnej w 1699 r.
w Górlitz i znał leżący obok miasta Święty
Grób. W głównym saskim archiwum krajo-
wym w Dreźnie znajdują się jeszcze plany
sporządzone przez nadwornego budowniczego
Joachima Daniela Jaucha, warszawskiego za-
stępcy Daniela Póppelmanna (il. 8)". Jauch
nie omieszkał nawet dołączyć pisemnych wy-
jaśnień dotyczących symboliki form ozdobnych
na froncie budowy w Górlitz: Rygle przed
drzwiami Grobu, Pieczęcie drzwi grobowych,
oraz Naczynia do namaszczania. Na to, jak da-
lece architekt zdawał sobie sprawę, że ma
przed sobą dokładną kopię, wskazuje opisanie
na karcie: Die wahre Figur wie das Grab
Christi in Jerusalem befindlićh. Niewielkie
odchylenia można zaobserwować tylko w przed-
stawieniu kopuły: dekorację wydatnego gzym-
su uproszczono do dwu zygzakowatych linii,
a kopuła zamiast dwunastu boków posiada tyl-
ko sześć. Płonąca misa ofiarna na szczycie jest
dodatkiem rysownika. Także gzyms ukształto-
wany jest raczej w formie architrawu. Święty
Grób w Ujazdowie powstał jednak dopiero za
panowania następcy Augusta II, jego syna
Augusta III (Fryderyka Augusta II Sasa).
Został wzniesiony w marmurze w 1731 r. za
10 000 dukatów. W 1755 r. ukazała się książ-
ka z wyczerpującym opisem tej budowli. W
wieku XIX istniały już tylko ruiny z tego
naśladownictwa Świętego Grobu w Górlitz.
Znikło także bez śladu 28 stacji krzyżowych,
należących do tego założenia. Pozostała jedynie
aleja, późniejsze Aleje Ujazdowskie.
Wciągnięcie w zakres obiektu również jego
otoczenia da się ustalić w Niemczech, w Austrii
i w Polsce dopiero jako barokowe rozwiązanie
założeń Świętych Grobów. Żagań jest ważnym
członem pośrednim w szeregu naśladownictw
budowli w Górlitz z początków XVII w.
Do późnego XVII w. należy Święty Grób ko-
ścioła klasztornego w Krzeszowie na Śląsku 10°.
L u t s c h sądził, że powstał on w późnym
średniowieczu101, jednakże jeszcze w 1667 r.
nie ma wzmianki o tym obiekcie. D a 1 m a n
datuje jego powstanie na lata między 1682
a 1696. Najważniejsza wzmianka pochodzi je-
dnak dopiero z 1735 r. Do tej kaplicy grobo-
wej należała Droga Krzyżowa z 32 stacjami,
wzniesiona na podstawie dokładnych danych
pomiarowych miejsc Męki w Jerozolimie i już
w 1682 r. opisana. Opis ten nie wymienia
kaplicy Św. Magdaleny, w której znajduje się
Święty Grób. Nie jest to, jak pisze Lutsch,
naśladownictwo kaplicy Grobu w Górlitz, lecz
najwcześniejsze i najdokładniejsze z istnieją-
cych naśladownictw oryginału w jego stanie
po 1555 r.
Jedną z największych Dróg Krzyżowych ze
Świętym Grobem jest Droga u stóp góry w
Wambierzycach na Śląsku, zapoczątkowana w
1683 r. 102 Fundator, ziemianin Daniel Pascha-
sius Osterberger, był dwukrotnie w Jerozoli-
mie. Polecił on umieścić na tej Drodze
Krzyżowej 9 bram miejskich Jerozolimy i nie
mniej jak 80 stacji, z których jednak wiele
nie było związanych z Męką Chrystusa. Święty
Grób jest 53 stacją tej Drogi.
Należy wreszcie wymienić jako jedno z pó-
źniejszych barokowych powtórzeń Świętego
Grobu z Drogą Krzyżową rozległe założenie
na Górze Św. Anny na Górnym Śląsku 103,
które powstało w latach 1700—1709. Kaplica
Grobu jest 23 z kolei wśród 33 stacji. Należą
tu m. in. również kaplica Św. Krzyża, Św. He-
leny, kaplica Znalezienia Krzyża i Namaszcze-
nia. Kaplica Grobu nie odpowiada jednak ty-
powi w Górlitz. Natomiast związki z Górlitz
posiada postawiona około r. 1700 w Steinbach
koło Schwabisch-Hall kaplica Św. Krzyża ze
siedmioma stacjami 104.
Z przeglądu tego wynika, że od końca
XVI w. aż do połowy XVIII w. Górlitz od-
działywało na obiekty Świętych Grobów, wzno-
szone na ziemiach położonych na wschód. Ża-
gań był pierwszym, Ujazdów ostatnim przy-
kładem. Natomiast przy zakładaniu wielkich
Dróg Krzyżowych na Śląsku w okresie baroku
wpływy Górlitz nie wchodziły już w grę.
Wpływy te miały swe źródło raczej w Austrii
oraz południowo-wschodnich krajach katolic-
kich.
V. SYMBOLIKA KRAJOBRAZU ŚWIĘTEGO
Pozostaje pytanie, skąd czerpało Górlitz
inspiracje do włączenia krajobrazu w symboli-
kę swego Świętego Grobu. Dla znalezienia od-
powiedzi na to pytanie należy zdać sobie jasno
sprawę z tego, że również w Górlitz wcześniej-
szą od Świętego Grobu była Droga Krzyżowa
98 Gurlitt, s. 323 n.
99 Oryginały planów w Saksońskim Archiwum
Krajowym w Dreźnie, VII, 89 nr. 3 Bl. 8.
100 Dolman III, s. 118 nn.
101 Lutsch, o.c, Bd, III, 377 i Textbd. zum
Bildwerk, s. 241.
ROBU W GORLITZ I JEJ PIERWOWZORY
z miasta do krzyża położonego poza obrębem
murów. Dopiero następnym krokiem było za-
decydowane już w r. 1425 postawienie kaplicy
Św. Krzyża, a później powzięty w 1464 r. plan
odnowienia tej kaplicy, który w okresie jego
realizacji od r. 1480 do przełomu wieku XV
uległ poważnemu rozszerzeniu. Należy zatem
najpierw zająć się naśladownictwami Drogi
102 Dalman III, s. 127—130.
103 Dalman III, s. 130. Kneller, s. 33.
104 Dalman III, s. 134 nn.
123
tolickim duchowieństwem Polski chciał wy-
stawić szczególnego rodzaju pałac 98. Król ba-
wił w czasie wojny północnej w 1699 r.
w Górlitz i znał leżący obok miasta Święty
Grób. W głównym saskim archiwum krajo-
wym w Dreźnie znajdują się jeszcze plany
sporządzone przez nadwornego budowniczego
Joachima Daniela Jaucha, warszawskiego za-
stępcy Daniela Póppelmanna (il. 8)". Jauch
nie omieszkał nawet dołączyć pisemnych wy-
jaśnień dotyczących symboliki form ozdobnych
na froncie budowy w Górlitz: Rygle przed
drzwiami Grobu, Pieczęcie drzwi grobowych,
oraz Naczynia do namaszczania. Na to, jak da-
lece architekt zdawał sobie sprawę, że ma
przed sobą dokładną kopię, wskazuje opisanie
na karcie: Die wahre Figur wie das Grab
Christi in Jerusalem befindlićh. Niewielkie
odchylenia można zaobserwować tylko w przed-
stawieniu kopuły: dekorację wydatnego gzym-
su uproszczono do dwu zygzakowatych linii,
a kopuła zamiast dwunastu boków posiada tyl-
ko sześć. Płonąca misa ofiarna na szczycie jest
dodatkiem rysownika. Także gzyms ukształto-
wany jest raczej w formie architrawu. Święty
Grób w Ujazdowie powstał jednak dopiero za
panowania następcy Augusta II, jego syna
Augusta III (Fryderyka Augusta II Sasa).
Został wzniesiony w marmurze w 1731 r. za
10 000 dukatów. W 1755 r. ukazała się książ-
ka z wyczerpującym opisem tej budowli. W
wieku XIX istniały już tylko ruiny z tego
naśladownictwa Świętego Grobu w Górlitz.
Znikło także bez śladu 28 stacji krzyżowych,
należących do tego założenia. Pozostała jedynie
aleja, późniejsze Aleje Ujazdowskie.
Wciągnięcie w zakres obiektu również jego
otoczenia da się ustalić w Niemczech, w Austrii
i w Polsce dopiero jako barokowe rozwiązanie
założeń Świętych Grobów. Żagań jest ważnym
członem pośrednim w szeregu naśladownictw
budowli w Górlitz z początków XVII w.
Do późnego XVII w. należy Święty Grób ko-
ścioła klasztornego w Krzeszowie na Śląsku 10°.
L u t s c h sądził, że powstał on w późnym
średniowieczu101, jednakże jeszcze w 1667 r.
nie ma wzmianki o tym obiekcie. D a 1 m a n
datuje jego powstanie na lata między 1682
a 1696. Najważniejsza wzmianka pochodzi je-
dnak dopiero z 1735 r. Do tej kaplicy grobo-
wej należała Droga Krzyżowa z 32 stacjami,
wzniesiona na podstawie dokładnych danych
pomiarowych miejsc Męki w Jerozolimie i już
w 1682 r. opisana. Opis ten nie wymienia
kaplicy Św. Magdaleny, w której znajduje się
Święty Grób. Nie jest to, jak pisze Lutsch,
naśladownictwo kaplicy Grobu w Górlitz, lecz
najwcześniejsze i najdokładniejsze z istnieją-
cych naśladownictw oryginału w jego stanie
po 1555 r.
Jedną z największych Dróg Krzyżowych ze
Świętym Grobem jest Droga u stóp góry w
Wambierzycach na Śląsku, zapoczątkowana w
1683 r. 102 Fundator, ziemianin Daniel Pascha-
sius Osterberger, był dwukrotnie w Jerozoli-
mie. Polecił on umieścić na tej Drodze
Krzyżowej 9 bram miejskich Jerozolimy i nie
mniej jak 80 stacji, z których jednak wiele
nie było związanych z Męką Chrystusa. Święty
Grób jest 53 stacją tej Drogi.
Należy wreszcie wymienić jako jedno z pó-
źniejszych barokowych powtórzeń Świętego
Grobu z Drogą Krzyżową rozległe założenie
na Górze Św. Anny na Górnym Śląsku 103,
które powstało w latach 1700—1709. Kaplica
Grobu jest 23 z kolei wśród 33 stacji. Należą
tu m. in. również kaplica Św. Krzyża, Św. He-
leny, kaplica Znalezienia Krzyża i Namaszcze-
nia. Kaplica Grobu nie odpowiada jednak ty-
powi w Górlitz. Natomiast związki z Górlitz
posiada postawiona około r. 1700 w Steinbach
koło Schwabisch-Hall kaplica Św. Krzyża ze
siedmioma stacjami 104.
Z przeglądu tego wynika, że od końca
XVI w. aż do połowy XVIII w. Górlitz od-
działywało na obiekty Świętych Grobów, wzno-
szone na ziemiach położonych na wschód. Ża-
gań był pierwszym, Ujazdów ostatnim przy-
kładem. Natomiast przy zakładaniu wielkich
Dróg Krzyżowych na Śląsku w okresie baroku
wpływy Górlitz nie wchodziły już w grę.
Wpływy te miały swe źródło raczej w Austrii
oraz południowo-wschodnich krajach katolic-
kich.
V. SYMBOLIKA KRAJOBRAZU ŚWIĘTEGO
Pozostaje pytanie, skąd czerpało Górlitz
inspiracje do włączenia krajobrazu w symboli-
kę swego Świętego Grobu. Dla znalezienia od-
powiedzi na to pytanie należy zdać sobie jasno
sprawę z tego, że również w Górlitz wcześniej-
szą od Świętego Grobu była Droga Krzyżowa
98 Gurlitt, s. 323 n.
99 Oryginały planów w Saksońskim Archiwum
Krajowym w Dreźnie, VII, 89 nr. 3 Bl. 8.
100 Dolman III, s. 118 nn.
101 Lutsch, o.c, Bd, III, 377 i Textbd. zum
Bildwerk, s. 241.
ROBU W GORLITZ I JEJ PIERWOWZORY
z miasta do krzyża położonego poza obrębem
murów. Dopiero następnym krokiem było za-
decydowane już w r. 1425 postawienie kaplicy
Św. Krzyża, a później powzięty w 1464 r. plan
odnowienia tej kaplicy, który w okresie jego
realizacji od r. 1480 do przełomu wieku XV
uległ poważnemu rozszerzeniu. Należy zatem
najpierw zająć się naśladownictwami Drogi
102 Dalman III, s. 127—130.
103 Dalman III, s. 130. Kneller, s. 33.
104 Dalman III, s. 134 nn.