DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Chrzanowska, Anna: Śląskie szkła ryte diamentem z XVI i XVII wieku w zbiorach polskich
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0160
ŚLĄSKIE SZKŁA RYTE DIAMENTEM Z XVI I XVII W.
153
Aby mocniej uwypuklić cechy szkieł śląs-
kich, można porównać je z wyrobami sąsied-
nich regionów Czech i Moraw, a nawet sięgnąć
dalej, do przykładów saskich czy bawarskich.
W odróżnieniu od śląskich szkła moraw-
skie i czeskie charakteryzuje nieco odmienny
sposób wykonania dekoracji rytej, mniej szki-
cowy, bardziej plastyczny i staranniejszy przy
równoczesnym wprowadzeniu pewnych nowych
elementów zdobniczych. Pojawia się tu mo-
tyw stylizowanych owoców jabłka oraz kwia-
tów chabru (w płd. Czechach — często kon-
walii) i stylizowanych liści, którym nierzadko
towarzyszy kabłączkowy fryz. Motywy te wy-
stępują na Morawach dość powszechnie 25, pod-
czas gdy Czechy skłaniają się raczej w kierun-
ku ornamentu graficznego26, przy rzadszym
stosowaniu motywów roślinnych. Przykładem
może być czeska szklanica z 1604 r. (tabl.
LXXII,1) w zbiorach Museum fur Angewandte
Kunst w Wiedniu dekorowana diamentem, na-
stępnie szkło morawskie z 1600 r., ryte i ma-
lowane, z personifikacją Caritas, wykonaną na
podstawie sztychów Josta Ammana27 w zbio-
rach Umeleckoprumyslovego Museum w Pra-
dze (tabl.LXXII,2). Szkło to pozornie wydaje
się bardzo bliskie szkłom nyskim, ale po do-
kładniejszym zbadaniu wykazuje różnice, wi-
doczne w doborze rytych motywów dekora-
cyjnych i w potraktowaniu poszczególnych
elementów zdobniczych. W miejscu śląskich"
zwisów draperii i splątanych nici występują
szerokie, trójdzielne liście, a pionowa gałązka
z kwiatem różni się od „śląskiej" swymi wydłu-
żonymi liśćmi i mniejszym kwiatem oraz sta-
ranniejszym rysunkiem i większą plastyką de-
koracji.
Również inne szkło północnoczeskie z 1614 r.,
ozdobione malowaną sceną Ukrzyżowania i ry-
tą personifikacją Fortitudo, odtworzoną ze
sztychu Josta Ammana28, odbiega swą deko-
racją od szkieł śląskich. Różni się nie tylko
ciemniejszym kolorytem malatury, ale przede
wszystkim kompozycją dekoracji rytej i bardzo
starannym opracowaniem dwu pionowych sze-
roko rozłożonych gałązek liściasto-kwiatowych
oraz przedstawienia figuralnego. Szkło znajdu-
je się obecnie w zbiorach Umeleckoprumyslo-
vego Museum w Pradze.
Jeszcze większą odmianę wykazują szkła
niemieckie z sąsiedniego kręgu sasko-bawar-
skiego. Zasadnicza różnica występuje i tu
w charakterze dekoracji rytej i doborze moty-
wów zdobniczych. W miejsce „śląskiej" deko-
racji szkicowej pojawia się szeroka, plastyczna
ornamentyka, gęsto zakreskowana i wyraźnie
odcinająca się od powierzchni szkła. Obok sty-
25 Medkova, Ceske a moravske ćiśe s. 55.
26 M e d k o v a, Ceske a moravske ćiśe s. 75.
27 H e 11 e ś K. Glass in Czechoslovakiat Prag
1958, s. 12.
28 Jost Amman's Wappen und Stammbuch
s. 95.
lizowanych elementów roślinnych wprowadzo-
no motywy kartuszowe i okuciowe, odznacza-
jące się dużą starannością i dokładnością wy-
konania.
Te odrębności stylowe występują m.in. na
herbowym szkle saskim z 1612 r. (tabl. LXXII,
4) oraz szkle norymberskim z godłem miasta
i herbami rodziny Imhoff, z 1617 r. Oba zabyt-
ki znajdowały się ongiś w Kunstgewerbemuse-
um w Berlinie.
Jeśli sięgniemy dalej i szkła śląskie porów-
namy z wytworami huty szkła w Hall w Ty-
rolu, to zauważymy jeszcze większą różnicę,
występującą już nie tylko w formach szkła,
ale głównie w kompozycji i sposobie wykona-
nia dekoracji rytej. Szkła z Hall swą dekorację
rycia diamentem i malowania na zimno oparły
bezpośrednio na wzorach weneckich. Ich spo-
sób zdobienia polega najczęściej na stosowaniu
na przemian ułożonych pól malowanych na
zimno i rytych diamentem 29. Malatury wyko-
nane farbą złotą, zieloną i czerwoną ujęte są
w owalne medaliony lub poziome pasy, zło-
żone z motywów stylizowanych liści. Dekoracja
ryta wypełnia przestrzeń nie zamalowaną i naj-
chętniej powtarza esowato zwinięte liście akan-
tu lub wici roślinne. Dobrym przykładem będą
tu szkła z XVI w. znajdujące się w Museum
fur Angewandte Kunst w Wiedniu (tabl.
LXXII,3) oraz w Muzeum w Brnie.
Występujące na szkłach z Hall niektóre mo-
tywy roślinne, jak stylizowany akant i trój-
dzielnie rozczłonowany liść, pojawiają się rów-
nież na szkłach morawskich oraz niektórych
śląskich (szkła nyskie), ale już w bardziej
uproszczonej formie, dalekiej od swych pierwo-
wzorów. Na szkłach z Hall występuje też po-
wszechnie motyw niezakreskowanej plecionki
oraz pojawia się fryz kabłączkowy, spotykane
niekiedy na Śląsku, a bardziej rozpowszech-
nione na Morawach, w Czechach i Niemczech.
Dowodziłoby to, że szkła śląskie czerpały swe
motywy zdobnicze z Wenecji za pośrednictwem
Moraw i Czech. Włoski ornament i jego wpływ
ujawnia się tu zarówno w dekoracji i jej wi-
jącym się rytmicznie układzie, jak i w dobo-
rze elementów zdobniczych, dostosowywanych
do lokalnych wymogów drogą stylizacji i uprosz-
czeń.
Sztuka rysowania szkieł diamentem nie
trwała na Śląsku zbyt długo, a okres jej roz-
woju przypada na koniec XVI i pierwszą ćwierć
XVII wieku. Kilka datowanych obiektów po-
zwala na wytyczenie granic czasowych dla te-
go rodzaju zdobnictwa.
Do najstarszych znanych szkieł śląskich na-
leży zapewne szkło biskupa Jerina (1589—
15 96 ) 30, które mogło powstać w ostatnim dzie-
siątku lat XVI w. Z 1609 roku pochodzi szkło
Johanna Modliga z Fortuną, a przed rokiem
1631 musiały powstać 3 inne szkła wymienione
29 Schmidt, o.c, s. 119.
30 C z i h a k, o.c, s. 123.
20 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.
153
Aby mocniej uwypuklić cechy szkieł śląs-
kich, można porównać je z wyrobami sąsied-
nich regionów Czech i Moraw, a nawet sięgnąć
dalej, do przykładów saskich czy bawarskich.
W odróżnieniu od śląskich szkła moraw-
skie i czeskie charakteryzuje nieco odmienny
sposób wykonania dekoracji rytej, mniej szki-
cowy, bardziej plastyczny i staranniejszy przy
równoczesnym wprowadzeniu pewnych nowych
elementów zdobniczych. Pojawia się tu mo-
tyw stylizowanych owoców jabłka oraz kwia-
tów chabru (w płd. Czechach — często kon-
walii) i stylizowanych liści, którym nierzadko
towarzyszy kabłączkowy fryz. Motywy te wy-
stępują na Morawach dość powszechnie 25, pod-
czas gdy Czechy skłaniają się raczej w kierun-
ku ornamentu graficznego26, przy rzadszym
stosowaniu motywów roślinnych. Przykładem
może być czeska szklanica z 1604 r. (tabl.
LXXII,1) w zbiorach Museum fur Angewandte
Kunst w Wiedniu dekorowana diamentem, na-
stępnie szkło morawskie z 1600 r., ryte i ma-
lowane, z personifikacją Caritas, wykonaną na
podstawie sztychów Josta Ammana27 w zbio-
rach Umeleckoprumyslovego Museum w Pra-
dze (tabl.LXXII,2). Szkło to pozornie wydaje
się bardzo bliskie szkłom nyskim, ale po do-
kładniejszym zbadaniu wykazuje różnice, wi-
doczne w doborze rytych motywów dekora-
cyjnych i w potraktowaniu poszczególnych
elementów zdobniczych. W miejscu śląskich"
zwisów draperii i splątanych nici występują
szerokie, trójdzielne liście, a pionowa gałązka
z kwiatem różni się od „śląskiej" swymi wydłu-
żonymi liśćmi i mniejszym kwiatem oraz sta-
ranniejszym rysunkiem i większą plastyką de-
koracji.
Również inne szkło północnoczeskie z 1614 r.,
ozdobione malowaną sceną Ukrzyżowania i ry-
tą personifikacją Fortitudo, odtworzoną ze
sztychu Josta Ammana28, odbiega swą deko-
racją od szkieł śląskich. Różni się nie tylko
ciemniejszym kolorytem malatury, ale przede
wszystkim kompozycją dekoracji rytej i bardzo
starannym opracowaniem dwu pionowych sze-
roko rozłożonych gałązek liściasto-kwiatowych
oraz przedstawienia figuralnego. Szkło znajdu-
je się obecnie w zbiorach Umeleckoprumyslo-
vego Museum w Pradze.
Jeszcze większą odmianę wykazują szkła
niemieckie z sąsiedniego kręgu sasko-bawar-
skiego. Zasadnicza różnica występuje i tu
w charakterze dekoracji rytej i doborze moty-
wów zdobniczych. W miejsce „śląskiej" deko-
racji szkicowej pojawia się szeroka, plastyczna
ornamentyka, gęsto zakreskowana i wyraźnie
odcinająca się od powierzchni szkła. Obok sty-
25 Medkova, Ceske a moravske ćiśe s. 55.
26 M e d k o v a, Ceske a moravske ćiśe s. 75.
27 H e 11 e ś K. Glass in Czechoslovakiat Prag
1958, s. 12.
28 Jost Amman's Wappen und Stammbuch
s. 95.
lizowanych elementów roślinnych wprowadzo-
no motywy kartuszowe i okuciowe, odznacza-
jące się dużą starannością i dokładnością wy-
konania.
Te odrębności stylowe występują m.in. na
herbowym szkle saskim z 1612 r. (tabl. LXXII,
4) oraz szkle norymberskim z godłem miasta
i herbami rodziny Imhoff, z 1617 r. Oba zabyt-
ki znajdowały się ongiś w Kunstgewerbemuse-
um w Berlinie.
Jeśli sięgniemy dalej i szkła śląskie porów-
namy z wytworami huty szkła w Hall w Ty-
rolu, to zauważymy jeszcze większą różnicę,
występującą już nie tylko w formach szkła,
ale głównie w kompozycji i sposobie wykona-
nia dekoracji rytej. Szkła z Hall swą dekorację
rycia diamentem i malowania na zimno oparły
bezpośrednio na wzorach weneckich. Ich spo-
sób zdobienia polega najczęściej na stosowaniu
na przemian ułożonych pól malowanych na
zimno i rytych diamentem 29. Malatury wyko-
nane farbą złotą, zieloną i czerwoną ujęte są
w owalne medaliony lub poziome pasy, zło-
żone z motywów stylizowanych liści. Dekoracja
ryta wypełnia przestrzeń nie zamalowaną i naj-
chętniej powtarza esowato zwinięte liście akan-
tu lub wici roślinne. Dobrym przykładem będą
tu szkła z XVI w. znajdujące się w Museum
fur Angewandte Kunst w Wiedniu (tabl.
LXXII,3) oraz w Muzeum w Brnie.
Występujące na szkłach z Hall niektóre mo-
tywy roślinne, jak stylizowany akant i trój-
dzielnie rozczłonowany liść, pojawiają się rów-
nież na szkłach morawskich oraz niektórych
śląskich (szkła nyskie), ale już w bardziej
uproszczonej formie, dalekiej od swych pierwo-
wzorów. Na szkłach z Hall występuje też po-
wszechnie motyw niezakreskowanej plecionki
oraz pojawia się fryz kabłączkowy, spotykane
niekiedy na Śląsku, a bardziej rozpowszech-
nione na Morawach, w Czechach i Niemczech.
Dowodziłoby to, że szkła śląskie czerpały swe
motywy zdobnicze z Wenecji za pośrednictwem
Moraw i Czech. Włoski ornament i jego wpływ
ujawnia się tu zarówno w dekoracji i jej wi-
jącym się rytmicznie układzie, jak i w dobo-
rze elementów zdobniczych, dostosowywanych
do lokalnych wymogów drogą stylizacji i uprosz-
czeń.
Sztuka rysowania szkieł diamentem nie
trwała na Śląsku zbyt długo, a okres jej roz-
woju przypada na koniec XVI i pierwszą ćwierć
XVII wieku. Kilka datowanych obiektów po-
zwala na wytyczenie granic czasowych dla te-
go rodzaju zdobnictwa.
Do najstarszych znanych szkieł śląskich na-
leży zapewne szkło biskupa Jerina (1589—
15 96 ) 30, które mogło powstać w ostatnim dzie-
siątku lat XVI w. Z 1609 roku pochodzi szkło
Johanna Modliga z Fortuną, a przed rokiem
1631 musiały powstać 3 inne szkła wymienione
29 Schmidt, o.c, s. 119.
30 C z i h a k, o.c, s. 123.
20 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.