DOI Heft:
Materiały
DOI Artikel:Banaś, Paweł; Kozak, Stanisław: Naśladownictwa innsbruckiego obrazu Łukasza Cranacha Starszego "Maria z Dzieciątkiem" na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13793#0313
NAŚLADOWNICTWA OBRAZU Ł. CRANACHA STARSZEGO „MARIA Z DZIECIĄTKIEM" 215
późniejszy wydaje się obraz z wzmiankowanego ośro-
dka odpustowego w Złotogłowicach (tab. 89,i)22. Nato-
miast dokładnie datowany na rok 1682 i sygnowany
monogramem AE jest obraz z kościoła parafialnego
w Toszku 23. O restytucję katolicyzmu na Śląsku wal-
czył przede wszystkim zakon jezuitów, toteż nic
dziwnego, że w jednym z ołtarzy bocznych reprezen-
tacyjnej świątyni tego zakonu, w wrocławskim ko-
ściele p.w. Św. Macieja, znaleźć można obraz M. B.
Wspomożycielki, jeden z najpiękniejszych na Śląsku
(tabl. 89,2). Obraz ten musiał powstać najpóźniej oko-
ło połowy XVII w. W 1694 r. wymieniany jest w te-
stamencie wiceprowincjała zakonu jezuitów prowincji
czeskiej Jakuba Willi, który ofiarowuje go kościołowi
jezuickiemu we Wrocławiu, gdzie zostaje umieszczony
30 czerwca 1698 r. w dniu konsekracji kościoła24.
Spośród osiemnastowiecznych obrazów ołtarzowych
z wizerunkiem M. B. Wspomożycielki wymienić na-
leży obrazy z Dobroszowa w pow. strzelińskim i z Ko-
war w pow. jeleniogórskim, oba pochodzące z około
1760 r., ujęte w charakterystyczne dla ołtarzy o tre-
ści maryjnej plastyczne obramienie składające się
z baldachimu i dwu postaci adorujących aniołków
(tabl. 89,3). Interesująco przedstawia się również gru-
pa obrazów wyrwanych obecnie ze swego pier-
wotnego otoczenia, niekiedy o trudnej do bliż-
szego określenia proweniencji, jak np. wizerunek
M. B. Wspomożycielki ze zbiorów Muzeum Śląskiego
we Wrocławiu, pochodzący zapewnie z drugiej poło-
wy XVII w. (tabl. 89,4). W bolesławieckim kościele
parafialnym p.w. Św. Mikołaja i Wniebowzięcia
N. M. Panny znajduje się obraz przedstawiający
M. B. Wspomożycielkę, umieszczony do niedawna
w dziewiętnastowiecznej ramie ze starszą tablicą in-
skrypcyjną mówiącą, że jego fundatorem był J. K.
Buttner. Po przeprowadzeniu prac konserwatorskich
w pracowni Muzeum Śląskiego we Wrocławiu udało
się stwierdzić, że obraz z wizerunkiem Marii nało-
żony był na wcześniejsze siedemnastowieczne malo-
22 Cudowny obraz M. B. Wspomożycielki przecho-
wywany jest okresowo w złotogłowickim kościele
odpustowym (obecnie w granicach miasta Nysy),
okresowo w kaplicach żeńskich klasztorów nyskich
i pełni nadal swą pierwotną funkcję. Obraz w litera-
turze przedmiotu jest datowany na 1746 rok, zob.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII, z. 9, s. 124,
co wydaje się wątpliwe zarówno z uwagi na cechy
stylistyczne, jak i na fakt, iż już z 1739 roku po-
chodzi archiwalna wzmianka o kulcie tego obrazu,
zob. A. N o w a c k, o.c, s. 42, oraz z uwagi na to, że
w kościele parafialnym w Złotogłowicach znajduje
się wotywny obraz z przedstawieniem M. B. Wspo-
możycielki adorowanej przez śś. Sebastiana i Rocha,
sygnowany i datowany na 1708 r. Należy zatem przy-
jąć, że obraz złotogłowicki pochodzi z drugiej połowy
XVII w., a znajdująca się na ramie obrazu data 1746
odnosi się do faktu przeniesienia obrazu do nowej
kaplicy.
23 Die Bau- u. Kunstdenkmdler d. Kreises Tost-
-Gleiwitz, bearb. v. E. K 1 o s s, Breslau 1939, s. 231,
il. 424.
24 J. J u n g n i t z, Die Passauer Muttergottes,
s. 169 n.
widło, do którego odnosi się napis i data 1661, nato-
miast naśladownictwo obrazu Cranacha okazało się
kopią sporządzoną wg oryginału w Innsbrucku, o czym
mówi umieszczony na odwrociu obrazu łaciński napis
z datą 15 V 1717 (tabl. 90,i; 91)25. Blisko o pół wieku
późniejszy jest sygnowany i datowany obraz Antonia
Della Vigna z 1760 r., obecnie będący w prywatnym
posiadaniu (tabl. 90,2). Podobną funkcję jak wymie-
nione wyżej przykładowo obrazy sztalugowe spełniać
mogła dużego formatu grafika, jak np. sztych z 1686
roku przechowywany w Muzeum Archidiecezjalnym
we Wrocławiu (tabl. 90,3) — reprodukcja obrazu
z kaplicy zamkowej w Chlumek 26. Obraz w Chlumek
był drugą obok passawskiej kopią Cranachowskiego
oryginału, wykonaną zresztą przez tego samego ma-
larza. Sztych zaopatrzony jest w napis czesko-łaciń-
sko-niemiecki wyjaśniający historię obrazu z Chlu-
mek. Zastosowanie trójjęzycznego tekstu dowodzi
propagandowego znaczenia tego rodzaju grafiki, a za-
razem świadczy o prężności poszczególnych ośrodków
kultu M. B, Wspomożycielki.
Nieproporcjonalnie częściej spotykana była na
Śląsku drobna grafika odpustowa z motywem M. B.
Wspomożycielki. Większość przykładów datowana jest
jednak na XIX w. Interesującym przejawem adapta-
cji form grafiki odpustowej do malarstwa ołtarzowego
może być obraz z kościoła w Trzebicku, pow. milicki,
pochodzący z drugiej połowy XIX w. (tabl. 90,4). Roz-
ważany motyw nie pozostaje także obcy sztuce lu-
dowej — należy do najczęściej spotykanych w ikono-
grafii śląskiego malarstwa na szkle27. Do kategorii
sztuki ludowej można również zaliczyć rzeźbiarską
realizację wizerunku M. B. Wspomożycielki z Ponia-
towa, pow. bystrzycki, czy też z kaplicy przydrożnej
w Witowie, pow. kamiennogórski28.
Zarówno dzieła twórców miejscowych, jak i nie-
liczne importy wśród śląskich naśladownictw inns-
bruckiego obrazu Łukasza Cranacha Starszego na
ogół wiernie powtarzają schemat kompozycyjny
pierwowzoru. Niemniej wraz ze zmianą stylów
i orientacji artystycznych przemianom ulegały też
pewne elementy układu. Już wczesne naśladownictwa
rezygnowały z dosłownego powtarzania szczegółów
kostiumologicznych czy też wprowadzały odmienne
typy urody kobiecej i twarzy dziecka. Wierność wo-
bec cranachowskiego schematu ikonograficznego nie
wykluczała oczywiście istnienia indywidualnych war-
tości artystycznych. Niejedna ze śląskich kreacji
M. B. Wspomożycielki, jak np. z kościoła jezuickiego
we Wrocławiu, wybiega daleko poza zakres czysto
rzemieślniczego naśladownictwa.
25 Konserwację obrazu przeprowadził mgr S. F i-
1 i p i a k.
26 J. J u n g n i t z, Die Passauer Muttergottes,
s. 169 n.
27 E. J ę c z a 1 i k, Z badań nad śląskim malarst-
wem na szkle, „Roczniki Etnografii Śląskiej", Wro-
cław 1961, s. 9, tabl. II.
28 A. Heinke, Die Grafschaft Glatz, Breslau
1943, il. 236, rzeźba mylnie identyfikowana jako Maria
Zell.
późniejszy wydaje się obraz z wzmiankowanego ośro-
dka odpustowego w Złotogłowicach (tab. 89,i)22. Nato-
miast dokładnie datowany na rok 1682 i sygnowany
monogramem AE jest obraz z kościoła parafialnego
w Toszku 23. O restytucję katolicyzmu na Śląsku wal-
czył przede wszystkim zakon jezuitów, toteż nic
dziwnego, że w jednym z ołtarzy bocznych reprezen-
tacyjnej świątyni tego zakonu, w wrocławskim ko-
ściele p.w. Św. Macieja, znaleźć można obraz M. B.
Wspomożycielki, jeden z najpiękniejszych na Śląsku
(tabl. 89,2). Obraz ten musiał powstać najpóźniej oko-
ło połowy XVII w. W 1694 r. wymieniany jest w te-
stamencie wiceprowincjała zakonu jezuitów prowincji
czeskiej Jakuba Willi, który ofiarowuje go kościołowi
jezuickiemu we Wrocławiu, gdzie zostaje umieszczony
30 czerwca 1698 r. w dniu konsekracji kościoła24.
Spośród osiemnastowiecznych obrazów ołtarzowych
z wizerunkiem M. B. Wspomożycielki wymienić na-
leży obrazy z Dobroszowa w pow. strzelińskim i z Ko-
war w pow. jeleniogórskim, oba pochodzące z około
1760 r., ujęte w charakterystyczne dla ołtarzy o tre-
ści maryjnej plastyczne obramienie składające się
z baldachimu i dwu postaci adorujących aniołków
(tabl. 89,3). Interesująco przedstawia się również gru-
pa obrazów wyrwanych obecnie ze swego pier-
wotnego otoczenia, niekiedy o trudnej do bliż-
szego określenia proweniencji, jak np. wizerunek
M. B. Wspomożycielki ze zbiorów Muzeum Śląskiego
we Wrocławiu, pochodzący zapewnie z drugiej poło-
wy XVII w. (tabl. 89,4). W bolesławieckim kościele
parafialnym p.w. Św. Mikołaja i Wniebowzięcia
N. M. Panny znajduje się obraz przedstawiający
M. B. Wspomożycielkę, umieszczony do niedawna
w dziewiętnastowiecznej ramie ze starszą tablicą in-
skrypcyjną mówiącą, że jego fundatorem był J. K.
Buttner. Po przeprowadzeniu prac konserwatorskich
w pracowni Muzeum Śląskiego we Wrocławiu udało
się stwierdzić, że obraz z wizerunkiem Marii nało-
żony był na wcześniejsze siedemnastowieczne malo-
22 Cudowny obraz M. B. Wspomożycielki przecho-
wywany jest okresowo w złotogłowickim kościele
odpustowym (obecnie w granicach miasta Nysy),
okresowo w kaplicach żeńskich klasztorów nyskich
i pełni nadal swą pierwotną funkcję. Obraz w litera-
turze przedmiotu jest datowany na 1746 rok, zob.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII, z. 9, s. 124,
co wydaje się wątpliwe zarówno z uwagi na cechy
stylistyczne, jak i na fakt, iż już z 1739 roku po-
chodzi archiwalna wzmianka o kulcie tego obrazu,
zob. A. N o w a c k, o.c, s. 42, oraz z uwagi na to, że
w kościele parafialnym w Złotogłowicach znajduje
się wotywny obraz z przedstawieniem M. B. Wspo-
możycielki adorowanej przez śś. Sebastiana i Rocha,
sygnowany i datowany na 1708 r. Należy zatem przy-
jąć, że obraz złotogłowicki pochodzi z drugiej połowy
XVII w., a znajdująca się na ramie obrazu data 1746
odnosi się do faktu przeniesienia obrazu do nowej
kaplicy.
23 Die Bau- u. Kunstdenkmdler d. Kreises Tost-
-Gleiwitz, bearb. v. E. K 1 o s s, Breslau 1939, s. 231,
il. 424.
24 J. J u n g n i t z, Die Passauer Muttergottes,
s. 169 n.
widło, do którego odnosi się napis i data 1661, nato-
miast naśladownictwo obrazu Cranacha okazało się
kopią sporządzoną wg oryginału w Innsbrucku, o czym
mówi umieszczony na odwrociu obrazu łaciński napis
z datą 15 V 1717 (tabl. 90,i; 91)25. Blisko o pół wieku
późniejszy jest sygnowany i datowany obraz Antonia
Della Vigna z 1760 r., obecnie będący w prywatnym
posiadaniu (tabl. 90,2). Podobną funkcję jak wymie-
nione wyżej przykładowo obrazy sztalugowe spełniać
mogła dużego formatu grafika, jak np. sztych z 1686
roku przechowywany w Muzeum Archidiecezjalnym
we Wrocławiu (tabl. 90,3) — reprodukcja obrazu
z kaplicy zamkowej w Chlumek 26. Obraz w Chlumek
był drugą obok passawskiej kopią Cranachowskiego
oryginału, wykonaną zresztą przez tego samego ma-
larza. Sztych zaopatrzony jest w napis czesko-łaciń-
sko-niemiecki wyjaśniający historię obrazu z Chlu-
mek. Zastosowanie trójjęzycznego tekstu dowodzi
propagandowego znaczenia tego rodzaju grafiki, a za-
razem świadczy o prężności poszczególnych ośrodków
kultu M. B, Wspomożycielki.
Nieproporcjonalnie częściej spotykana była na
Śląsku drobna grafika odpustowa z motywem M. B.
Wspomożycielki. Większość przykładów datowana jest
jednak na XIX w. Interesującym przejawem adapta-
cji form grafiki odpustowej do malarstwa ołtarzowego
może być obraz z kościoła w Trzebicku, pow. milicki,
pochodzący z drugiej połowy XIX w. (tabl. 90,4). Roz-
ważany motyw nie pozostaje także obcy sztuce lu-
dowej — należy do najczęściej spotykanych w ikono-
grafii śląskiego malarstwa na szkle27. Do kategorii
sztuki ludowej można również zaliczyć rzeźbiarską
realizację wizerunku M. B. Wspomożycielki z Ponia-
towa, pow. bystrzycki, czy też z kaplicy przydrożnej
w Witowie, pow. kamiennogórski28.
Zarówno dzieła twórców miejscowych, jak i nie-
liczne importy wśród śląskich naśladownictw inns-
bruckiego obrazu Łukasza Cranacha Starszego na
ogół wiernie powtarzają schemat kompozycyjny
pierwowzoru. Niemniej wraz ze zmianą stylów
i orientacji artystycznych przemianom ulegały też
pewne elementy układu. Już wczesne naśladownictwa
rezygnowały z dosłownego powtarzania szczegółów
kostiumologicznych czy też wprowadzały odmienne
typy urody kobiecej i twarzy dziecka. Wierność wo-
bec cranachowskiego schematu ikonograficznego nie
wykluczała oczywiście istnienia indywidualnych war-
tości artystycznych. Niejedna ze śląskich kreacji
M. B. Wspomożycielki, jak np. z kościoła jezuickiego
we Wrocławiu, wybiega daleko poza zakres czysto
rzemieślniczego naśladownictwa.
25 Konserwację obrazu przeprowadził mgr S. F i-
1 i p i a k.
26 J. J u n g n i t z, Die Passauer Muttergottes,
s. 169 n.
27 E. J ę c z a 1 i k, Z badań nad śląskim malarst-
wem na szkle, „Roczniki Etnografii Śląskiej", Wro-
cław 1961, s. 9, tabl. II.
28 A. Heinke, Die Grafschaft Glatz, Breslau
1943, il. 236, rzeźba mylnie identyfikowana jako Maria
Zell.