DOI article:
Rozprawy
DOI article:Ziomecka, Anna: Śląskie retabula szafowe w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13740#0103
Śląskie retabula szafowe w drugiej polowie XV i na początku XVI wieku
83
motywy maswerków, rodzaj predelli, przedstawienia skrzydeł
i predelli wskazują, że w swej zasadniczej części powstał, być
może powtórzony według starszego wzoru, na początku XVI
wieku. Figura Marii w środkowej niszy, zgodnie ze spostrze-
żeniem Krygierowej, nawiązuje do starszego schematu kompo-
zycyjnego, należącego jeszcze do trzeciej ćwierci XIV wieku.
Mogła ona pochodzić właśnie ze starszego zespołu i pierwotnie
musiała zajmować dzisiejsze miejsce, jak wynika z opisu wspom-
nianej wizytacji. W okresie późniejszym była zapewne usu-
nięta ze swego miejsca, gdyż Lutsch wspomina o pustej ni-
szy, natomiast Hoffmann wymienia na jej miejscu figurę Św.
Mikołaja, o której wizytacja mówi, że była umieszczona po-
wyżej (w zwieńczeniu?). Umieszczone w czterech rogach po-
stacie apostołów należą do pierwszej połowy XV wieku.
Pracownia śląska, około 1510 r.
Lit.: Lutsch I, t. III, s. 144; Jungnitz, t. III, s. 720; A. Knoblich, Allerlei...,
„Schlesiens Vorzeit", II (1871), s. 95; Hoffmann, s. 63; M. Gutowski, A. M.
Olszewski, S. Gumiński, Materiały do inwentaryzacji zabytków sztuki powiatu
żagańskiego, mps, 1959, Instytut Sztuki PAN; Z. Bialiowicz-Krygierowa,
Figura Marii z Dzieciątkiem na lwie z Łukowa, „Studia Muzealne", VI (1968),
s. 30.
32. KALISZ, woj. poznańskie.
Kolegiata p. w. Panny Marii i św. Jana Chrzciciela (obecnie
św. Józefa).
Poliptyk.
Zwiasto-
wanie
Nawie-
dzenie
Pojmanie
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
Biczowanie
Narodzenie
Pokłon
Trzech Króli
Ofiarowanie
Dwunasto-
letni Jezus
w świątyni
Korono-
wanie
cierniem
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
Ukrzyżo-
wanie
Chrystus
ukazujący
się Marii
Wniebo-
wzięcie
Przedstawienia szafy (?) i awersy uroczystego otwarcia rzeźbione, odwrocia
i dwie pozostałe pary skrzydeł malowane. Drewno figur lipowe (?), malowidła
na deskach jodłowych, zaprawa kredowo-klejowa; złoto płatkowe na bolusic;
wzory teł wydobyte w zaprawie: spojenia desek łączone płótnem. Wymiary
szafy 230 x 170.
Z pierwotnej nastawy zachowana pusta szafa, figurki apostołów i dwie pary
skrzydeł. Liczne uzupełnienia ubytków warstw malarskich. Konserwowany
w latach 1929—1930 przez prof. L. Rutkowskiego.
Był najpewniej nastawą ołtarza głównego kolegiaty kaliskiej, w XVIII wieku
przeniesiony do kościoła św. Wojciecha na Zawodziu, w 1892 r. ponownie
do kolegiaty, gdzie został wtórnie zmontowany jako ołtarz boczny.
Walicki poświęcił mu osobne studium, uznając go za czoło-
we dzieło Mistrza Poliptyku z Gościszowic, za dzieło kierow-
nika pracowni uznał sceny pasyjne. Czas powstania widział
ok. 1500 r., tj. przed powstaniem tryptyku w Kościanie z 1507 r.
Pierwotny wygląd nastawy rekonstruował analogicznie do
Kościana, widząc w czterech scenach pasyjnych wewnętrzne
awersy towarzyszące korpusowi. Podobnemu datowaniu tego
zabytku był też bliski Wiliński, przesuwając je jednak przed
rok 1499, tj. przed powstaniem poliptyku sulechowskiego.
Przekonanie o czołowej pozycji poliptyku kaliskiego podtrzy-
mał też Świechowski, określając czas powstania na lata ok.
1510 r. Ku temu skłoniła się ostatnio również Mroczko, zaj-
mująca się po raz pierwszy wnikliwiej poliptykiem jako ca-
łością. Słusznie umieściła w kwaterach awersów towarzyszących
uroczystemu otwarciu przynależne do tej pracowni figury
świętych przeniesione w XIX wieku do zwieńczenia. Propo-
nowana przez nią przynależność trzech figur ze Stawiszyna
do korpusu nastawy kaliskiej budziła zastrzeżenia, podno-
szone ostatnio przez Biernacką. Także umieszczenie cyklu
pasyjnego na zewnętrznych rewersach, jak i zmiana kolej-
ności scen cyklu maryjnego nie wydaje się szczęśliwa. W obec-
nym stanie badań można zauważyć, że rzeźby stawiszyńskie,
które nie wykazują charakterystycznych cech pracowni Gości-
szowickiej i wyraźnie odbijają od figur awersów, są dziełami
innej pracowni. Posługiwanie się dziełami innego warsztatu
nie jest zgodne ze znaną z innych nastaw praktyką gościszo-
wickiego Mistrza. Słusznie zwróciła uwagę Mroczko na ślą-
skie koneksje figur ze Stawiszyna, choć uszło jej uwagi, że figu-
ra Marii jest powtórzeniem rzeźby Matki Boskiej z penta-
ptyku tzw. z Biblioteki Uniwersyteckiej (obecnie na ołtarzu
głównym kościoła Panny Marii na Piasku). Proponowanemu
przez tę autorkę umieszczeniu scen pasyjnych na zewnętrznych
rewersach przeczy użycie w nich złotego tła o plastycznej
fakturze, które w praktyce pracowni śląskich stosowane było
w ■ wewnętrznych awersach uroczystego otwarcia, a jedynie
w pracowni Gościszowickiej występowało też, zamiast kse-
rowanego srebra, i w drugim otwarciu poliptyków (np. Wichów,
Konin Żagański). Przeciw takiemu ich umieszczeniu przema-
wia ponadto i wyższy ich poziom, „mistrzowski", zauważony
przez Walickiego, ponieważ uczniów dopuszczano raczej do
mniej reprezentacyjnych i mniej kosztownych zewnętrznych
części nastawy.
W wyniku powyższych spostrzeżeń skłonna bym była uważać
rzeźby szafy za zaginione, natomiast samą nastawę uznać za
poliptyk o trzech parach skrzydeł, z których wewnętrzna,
stanowiąca tło dla rzeźb, nie zachowała się. Pierwotnie zaś
cykle pasyjny i maryjny składałyby się z ośmiu scen każdy.
Jest to o tyle prawdopodobne, że cykl pasyjny posiada obec-
nie dobór scen bardzo wyrywkowy. W tym układzie cykl
maryjny objąłby zewnętrzne otwarcie, z nieruchomymi skrzy-
dłami malowanymi jednostronnie. Taka forma na Śląsku nie
jest spotykana z wyjątkiem poliptyku Lubińskiego z 1523 r.
Przyjmując jednak za czas powstania poliptyku kaliskiego już
przełom pierwszego i drugiego dziesięciolecia XVI wieku,
pamiętać trzeba o zaznaczających się wówczas w pracowni
Gościszowickiej wpływach sasko-łużyckich, a w kręgu tym
nieruchoma para zewnętrznych skrzydeł jest zjawiskiem do-
syć częstym. Korzysta z nich zresztą i środowisko norymber-
skie, z którym według zgodnej opinii dotychczasowych badań
musiał się zetknąć Mistrz z Gościszowic. Tę okazałą formę
mogło podyktować zamówienie do głównego kościoła dużego
miasta, jakim był wówczas Kalisz. Spośród dzieł pracowni
poliptyk jest bowiem jedynym zachowanym przykładem
przeznaczonym dla świątyni miejskiej na główny ołtarz, pod-
83
motywy maswerków, rodzaj predelli, przedstawienia skrzydeł
i predelli wskazują, że w swej zasadniczej części powstał, być
może powtórzony według starszego wzoru, na początku XVI
wieku. Figura Marii w środkowej niszy, zgodnie ze spostrze-
żeniem Krygierowej, nawiązuje do starszego schematu kompo-
zycyjnego, należącego jeszcze do trzeciej ćwierci XIV wieku.
Mogła ona pochodzić właśnie ze starszego zespołu i pierwotnie
musiała zajmować dzisiejsze miejsce, jak wynika z opisu wspom-
nianej wizytacji. W okresie późniejszym była zapewne usu-
nięta ze swego miejsca, gdyż Lutsch wspomina o pustej ni-
szy, natomiast Hoffmann wymienia na jej miejscu figurę Św.
Mikołaja, o której wizytacja mówi, że była umieszczona po-
wyżej (w zwieńczeniu?). Umieszczone w czterech rogach po-
stacie apostołów należą do pierwszej połowy XV wieku.
Pracownia śląska, około 1510 r.
Lit.: Lutsch I, t. III, s. 144; Jungnitz, t. III, s. 720; A. Knoblich, Allerlei...,
„Schlesiens Vorzeit", II (1871), s. 95; Hoffmann, s. 63; M. Gutowski, A. M.
Olszewski, S. Gumiński, Materiały do inwentaryzacji zabytków sztuki powiatu
żagańskiego, mps, 1959, Instytut Sztuki PAN; Z. Bialiowicz-Krygierowa,
Figura Marii z Dzieciątkiem na lwie z Łukowa, „Studia Muzealne", VI (1968),
s. 30.
32. KALISZ, woj. poznańskie.
Kolegiata p. w. Panny Marii i św. Jana Chrzciciela (obecnie
św. Józefa).
Poliptyk.
Zwiasto-
wanie
Nawie-
dzenie
Pojmanie
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
Biczowanie
Narodzenie
Pokłon
Trzech Króli
Ofiarowanie
Dwunasto-
letni Jezus
w świątyni
Korono-
wanie
cierniem
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
n. apostoł
Ukrzyżo-
wanie
Chrystus
ukazujący
się Marii
Wniebo-
wzięcie
Przedstawienia szafy (?) i awersy uroczystego otwarcia rzeźbione, odwrocia
i dwie pozostałe pary skrzydeł malowane. Drewno figur lipowe (?), malowidła
na deskach jodłowych, zaprawa kredowo-klejowa; złoto płatkowe na bolusic;
wzory teł wydobyte w zaprawie: spojenia desek łączone płótnem. Wymiary
szafy 230 x 170.
Z pierwotnej nastawy zachowana pusta szafa, figurki apostołów i dwie pary
skrzydeł. Liczne uzupełnienia ubytków warstw malarskich. Konserwowany
w latach 1929—1930 przez prof. L. Rutkowskiego.
Był najpewniej nastawą ołtarza głównego kolegiaty kaliskiej, w XVIII wieku
przeniesiony do kościoła św. Wojciecha na Zawodziu, w 1892 r. ponownie
do kolegiaty, gdzie został wtórnie zmontowany jako ołtarz boczny.
Walicki poświęcił mu osobne studium, uznając go za czoło-
we dzieło Mistrza Poliptyku z Gościszowic, za dzieło kierow-
nika pracowni uznał sceny pasyjne. Czas powstania widział
ok. 1500 r., tj. przed powstaniem tryptyku w Kościanie z 1507 r.
Pierwotny wygląd nastawy rekonstruował analogicznie do
Kościana, widząc w czterech scenach pasyjnych wewnętrzne
awersy towarzyszące korpusowi. Podobnemu datowaniu tego
zabytku był też bliski Wiliński, przesuwając je jednak przed
rok 1499, tj. przed powstaniem poliptyku sulechowskiego.
Przekonanie o czołowej pozycji poliptyku kaliskiego podtrzy-
mał też Świechowski, określając czas powstania na lata ok.
1510 r. Ku temu skłoniła się ostatnio również Mroczko, zaj-
mująca się po raz pierwszy wnikliwiej poliptykiem jako ca-
łością. Słusznie umieściła w kwaterach awersów towarzyszących
uroczystemu otwarciu przynależne do tej pracowni figury
świętych przeniesione w XIX wieku do zwieńczenia. Propo-
nowana przez nią przynależność trzech figur ze Stawiszyna
do korpusu nastawy kaliskiej budziła zastrzeżenia, podno-
szone ostatnio przez Biernacką. Także umieszczenie cyklu
pasyjnego na zewnętrznych rewersach, jak i zmiana kolej-
ności scen cyklu maryjnego nie wydaje się szczęśliwa. W obec-
nym stanie badań można zauważyć, że rzeźby stawiszyńskie,
które nie wykazują charakterystycznych cech pracowni Gości-
szowickiej i wyraźnie odbijają od figur awersów, są dziełami
innej pracowni. Posługiwanie się dziełami innego warsztatu
nie jest zgodne ze znaną z innych nastaw praktyką gościszo-
wickiego Mistrza. Słusznie zwróciła uwagę Mroczko na ślą-
skie koneksje figur ze Stawiszyna, choć uszło jej uwagi, że figu-
ra Marii jest powtórzeniem rzeźby Matki Boskiej z penta-
ptyku tzw. z Biblioteki Uniwersyteckiej (obecnie na ołtarzu
głównym kościoła Panny Marii na Piasku). Proponowanemu
przez tę autorkę umieszczeniu scen pasyjnych na zewnętrznych
rewersach przeczy użycie w nich złotego tła o plastycznej
fakturze, które w praktyce pracowni śląskich stosowane było
w ■ wewnętrznych awersach uroczystego otwarcia, a jedynie
w pracowni Gościszowickiej występowało też, zamiast kse-
rowanego srebra, i w drugim otwarciu poliptyków (np. Wichów,
Konin Żagański). Przeciw takiemu ich umieszczeniu przema-
wia ponadto i wyższy ich poziom, „mistrzowski", zauważony
przez Walickiego, ponieważ uczniów dopuszczano raczej do
mniej reprezentacyjnych i mniej kosztownych zewnętrznych
części nastawy.
W wyniku powyższych spostrzeżeń skłonna bym była uważać
rzeźby szafy za zaginione, natomiast samą nastawę uznać za
poliptyk o trzech parach skrzydeł, z których wewnętrzna,
stanowiąca tło dla rzeźb, nie zachowała się. Pierwotnie zaś
cykle pasyjny i maryjny składałyby się z ośmiu scen każdy.
Jest to o tyle prawdopodobne, że cykl pasyjny posiada obec-
nie dobór scen bardzo wyrywkowy. W tym układzie cykl
maryjny objąłby zewnętrzne otwarcie, z nieruchomymi skrzy-
dłami malowanymi jednostronnie. Taka forma na Śląsku nie
jest spotykana z wyjątkiem poliptyku Lubińskiego z 1523 r.
Przyjmując jednak za czas powstania poliptyku kaliskiego już
przełom pierwszego i drugiego dziesięciolecia XVI wieku,
pamiętać trzeba o zaznaczających się wówczas w pracowni
Gościszowickiej wpływach sasko-łużyckich, a w kręgu tym
nieruchoma para zewnętrznych skrzydeł jest zjawiskiem do-
syć częstym. Korzysta z nich zresztą i środowisko norymber-
skie, z którym według zgodnej opinii dotychczasowych badań
musiał się zetknąć Mistrz z Gościszowic. Tę okazałą formę
mogło podyktować zamówienie do głównego kościoła dużego
miasta, jakim był wówczas Kalisz. Spośród dzieł pracowni
poliptyk jest bowiem jedynym zachowanym przykładem
przeznaczonym dla świątyni miejskiej na główny ołtarz, pod-