DOI Artikel:
Miscellanea
DOI Artikel:Zakrzewska, Elżbieta: Pomnik nagrobny Henryka Gotfryda von Spaetgena we Wrocławiu: interpretacja treści
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13740#0236
180
Elżbieta Zakrzewska
tablica inskrypcyjna; obie prezentują informacje
biograficzne o zmarłym. Poniżej są skały symbolizu-
jące zazwyczaj trwałą opokę, na której zbudowane
zostało życie. Pośrodku tablicy herbowej znajduje
się herb Spaetgena, po bokach herby jego dwóch
żon 8. Pod herbem Spaetgena widoczny jest róg ob-
fitości; mógłby on tutaj oznaczać zarówno obfitość
w potomstwie (miał osiem córek), i tym tłumaczy-
łoby się jego miejsce przy herbach, jak i ogólnie
rzecz biorąc w dobrach — gdyby nie przewieszony
przezeń medal. Przedstawia on popiersie mężczyzny
z głową uwieńczoną laurem. Na medalu brak jakiej-
kolwiek inskrypcji. Podobiznę można jednak ziden-
tyfikować z cesarzem Karolem VI, ponieważ Spaet-
gen był szereg lat w jego służbie, jak to wynika
między innymi z informacji na tablicy inskrypcyjnej.
Zawieszenie medalu cesarza na rogu obfitości posia-
da pełne uzasadnienie, gdy weźmie się pod uwagę,
że róg obfitości (pośród wielu znaczeń) jest także
atrybutem wiary w sensie wierności politycznej9.
Byłby więc to jeden z elementów określających
światopogląd polityczny Spaetgena; w takim zaś kon-
tekście wyobrażenie skał, na których się wspiera ta-
blica herbowa z rogiem należy odczytać jako symboli-
zujące stałość tej deklaracji politycznej10. Frapują-
cym motywem widocznym z lewej strony herbu
głównego, jest pień drzewa z wyraźnie zaznaczonym,
silnie rozwiniętym korzeniem, częściowo oplatają-
cym znajdującą się w pobliżu książkę. Nie jest to
ścięte drzewo życia, lecz — jak domyślić się można
z umieszczenia go pomiędzy herbami Spaetgena
i drugiej żony — oznacza ono drzewo genealogicz-
ne, które śmierć Spaetgena przecięła, a księga być
może — historię rodu. Wiadomo bowiem, że na
Henryku Spaetgenic wygasła męska linia rodu11.
Miał on wprawdzie z drugą żoną, Anną Barbarą
de Oexle syna, który jednak w młodym wieku
zmarł. Czaszka z wieńcem laurowym wieńcząca
inskrypcję jest symbolem śmierci, kontrastem między
dążeniami człowieka a jego końcowym losem12.
Centralnym członem całej koncepcji pomnika, jak
już wspomnieliśmy, jest popiersie Spaetgena na tle
obelisku. Obelisk (względnie piramida), jak pisze
Erwin Panofsky, jest prastarym symbolem godności
8 Reisch, Grabmal..., s. 9.
0 G. de Tervarent, Attributs et symboles dans Part
profane 1450-1600, Geneve 1958, s. 119.
10 Skały są również symbolem stałości i wytrwałości —
Tervarent, op. cit., s. 323.
11 Reisch, Grabmal..., s. 9.
12 Tervarent, op. cit., s. 374; Często przedstawiano
humanistów z czaszką — symbolem śmiertelności — J. Bia-
łostocki, Vanitas, [w:] Teoria i twórczość. O tradycji w teorii
sztuki i ikonografii, Poznań 1961, s. 119.
i sławy13. Rudolf Wittkower informując, że ,,od
1600 roku piramida — symbol wieczności była co-
raz częściej stosowana dla grobowców w Rzymie,
Italii jak i reszcie Europy" dodaje, że połączenie
jej z wizerunkiem zmarłego oznacza, iż „pamięć
0 zmarłym jest żywa przez wieczność"14. Jan Bia-
łostocki nazwał obelisk „wieczystym triumfem
zmarłego"15. Takie rozumienie znaczenia obelisku
właściwe było również twórcy wrocławskiego nagrob-
ka: scharakteryzowany tablicami herbową i inskryp-
cyjną Spaetgen jawi się w swym rzeźbiarskim por-
trecie jako osiągający wieczność (nie bez znaczenia
jest tu wzniesione ku górze spojrzenie). Triumfalny
obelisk objaśnia dodatkowo płomienista waza —
symbol miłości do Boga16, a przede wszystkim mi-
łości zwyciężającej śmierć17, a zamknięte koło węża
u wierzchołka pomnika raz jeszcze zapewnia o wiecz-
ności tego zwycięstwa18.
Pozostałe alegorie, symbole i elementy treściowe
dopełniają i rozwijają omówiony wątek centralny.
Dwie pierwszoplanowe postacie kobiece, towarzyszą-
ce popiersiu, prezentują treści występujące również
w planie drugim nagrobka. Jedna z nich wpatrzo-
na w zmarłego nazwana została przez Reischa i
1 Ulhorn (zgodnie z brzmieniem piątego punktu umo-
wy z Mangoldem) — Vemunfft19, co w tłumaczeniu
oznacza zarówno rozsądek jak i rozum. Trudno
jednak widzieć w niej uosobienie Rozsądku, ponie-
waż brak tej postaci charakterystycznych atrybu-
tów20. Jest to raczej upostaciowanie Rozumu (Ra-
tió), i to w szerszym znaczeniu — Mądrości (Sa-
pientia). Tę hipotezę uwiarygodniają atrybuty trzy-
mane przez ową postać kobiecą: globus i zwój per-
13 E. Panofsky, Tomb Sculpture,tisv/ York 1963, s. 70;
C. Ripa, Iconologia overo descrittione di diverse imagini, Ro-
ma 1603, s. 190: „le piramidi per simbolo delia gloria".
14 R. Wittkower, Art and Architekturę in Italy 1600 —
1750, London 1959, s. 295.
15 J. Białostocki, Symbolika drzwi w sepulkralnej sztuce
baroku, [w:] Sarmatia artistica, Warszawa 1968, s. 118.
16 O wazie z elementem ognia, będącej symbolem i atry-
butem miłości bożej, pisze Tervarent, op. cit., s. 396.
17 „Comme Purne contient les cendres d'un defunt, l'urne
enflammee est symbole d'un amour qui perdure au — dela de la
tombe" — Tervarent, op. cit., s. 392.
18 Tervarent, op. cit., s. 346-347.
19 Reisch, Grambal..., s. 9; A. Ulhorn, Meister und
Werke der Plastik des Spatbarock in Breslau, Berlin 1927, s. 47.
G. Grundmann, Statten der Erinnerung in Schlesien, Grab-
male und Denkmdler aus acht Jahrhunderten, Konstanz —
Stuttgart 1964, s. 58, utożsamia tę postać z personifikacją
Smutku.
20 Atrybutami Rozsądku są najczęściej lustro, cyrkiel
z wężem, por. R. van Marle, Iconographie de Part profane
au Moyen-Age et a la Renaissance et la decoration des demeu-
res, t. II, La Haye 1932, s. 67.
Elżbieta Zakrzewska
tablica inskrypcyjna; obie prezentują informacje
biograficzne o zmarłym. Poniżej są skały symbolizu-
jące zazwyczaj trwałą opokę, na której zbudowane
zostało życie. Pośrodku tablicy herbowej znajduje
się herb Spaetgena, po bokach herby jego dwóch
żon 8. Pod herbem Spaetgena widoczny jest róg ob-
fitości; mógłby on tutaj oznaczać zarówno obfitość
w potomstwie (miał osiem córek), i tym tłumaczy-
łoby się jego miejsce przy herbach, jak i ogólnie
rzecz biorąc w dobrach — gdyby nie przewieszony
przezeń medal. Przedstawia on popiersie mężczyzny
z głową uwieńczoną laurem. Na medalu brak jakiej-
kolwiek inskrypcji. Podobiznę można jednak ziden-
tyfikować z cesarzem Karolem VI, ponieważ Spaet-
gen był szereg lat w jego służbie, jak to wynika
między innymi z informacji na tablicy inskrypcyjnej.
Zawieszenie medalu cesarza na rogu obfitości posia-
da pełne uzasadnienie, gdy weźmie się pod uwagę,
że róg obfitości (pośród wielu znaczeń) jest także
atrybutem wiary w sensie wierności politycznej9.
Byłby więc to jeden z elementów określających
światopogląd polityczny Spaetgena; w takim zaś kon-
tekście wyobrażenie skał, na których się wspiera ta-
blica herbowa z rogiem należy odczytać jako symboli-
zujące stałość tej deklaracji politycznej10. Frapują-
cym motywem widocznym z lewej strony herbu
głównego, jest pień drzewa z wyraźnie zaznaczonym,
silnie rozwiniętym korzeniem, częściowo oplatają-
cym znajdującą się w pobliżu książkę. Nie jest to
ścięte drzewo życia, lecz — jak domyślić się można
z umieszczenia go pomiędzy herbami Spaetgena
i drugiej żony — oznacza ono drzewo genealogicz-
ne, które śmierć Spaetgena przecięła, a księga być
może — historię rodu. Wiadomo bowiem, że na
Henryku Spaetgenic wygasła męska linia rodu11.
Miał on wprawdzie z drugą żoną, Anną Barbarą
de Oexle syna, który jednak w młodym wieku
zmarł. Czaszka z wieńcem laurowym wieńcząca
inskrypcję jest symbolem śmierci, kontrastem między
dążeniami człowieka a jego końcowym losem12.
Centralnym członem całej koncepcji pomnika, jak
już wspomnieliśmy, jest popiersie Spaetgena na tle
obelisku. Obelisk (względnie piramida), jak pisze
Erwin Panofsky, jest prastarym symbolem godności
8 Reisch, Grabmal..., s. 9.
0 G. de Tervarent, Attributs et symboles dans Part
profane 1450-1600, Geneve 1958, s. 119.
10 Skały są również symbolem stałości i wytrwałości —
Tervarent, op. cit., s. 323.
11 Reisch, Grabmal..., s. 9.
12 Tervarent, op. cit., s. 374; Często przedstawiano
humanistów z czaszką — symbolem śmiertelności — J. Bia-
łostocki, Vanitas, [w:] Teoria i twórczość. O tradycji w teorii
sztuki i ikonografii, Poznań 1961, s. 119.
i sławy13. Rudolf Wittkower informując, że ,,od
1600 roku piramida — symbol wieczności była co-
raz częściej stosowana dla grobowców w Rzymie,
Italii jak i reszcie Europy" dodaje, że połączenie
jej z wizerunkiem zmarłego oznacza, iż „pamięć
0 zmarłym jest żywa przez wieczność"14. Jan Bia-
łostocki nazwał obelisk „wieczystym triumfem
zmarłego"15. Takie rozumienie znaczenia obelisku
właściwe było również twórcy wrocławskiego nagrob-
ka: scharakteryzowany tablicami herbową i inskryp-
cyjną Spaetgen jawi się w swym rzeźbiarskim por-
trecie jako osiągający wieczność (nie bez znaczenia
jest tu wzniesione ku górze spojrzenie). Triumfalny
obelisk objaśnia dodatkowo płomienista waza —
symbol miłości do Boga16, a przede wszystkim mi-
łości zwyciężającej śmierć17, a zamknięte koło węża
u wierzchołka pomnika raz jeszcze zapewnia o wiecz-
ności tego zwycięstwa18.
Pozostałe alegorie, symbole i elementy treściowe
dopełniają i rozwijają omówiony wątek centralny.
Dwie pierwszoplanowe postacie kobiece, towarzyszą-
ce popiersiu, prezentują treści występujące również
w planie drugim nagrobka. Jedna z nich wpatrzo-
na w zmarłego nazwana została przez Reischa i
1 Ulhorn (zgodnie z brzmieniem piątego punktu umo-
wy z Mangoldem) — Vemunfft19, co w tłumaczeniu
oznacza zarówno rozsądek jak i rozum. Trudno
jednak widzieć w niej uosobienie Rozsądku, ponie-
waż brak tej postaci charakterystycznych atrybu-
tów20. Jest to raczej upostaciowanie Rozumu (Ra-
tió), i to w szerszym znaczeniu — Mądrości (Sa-
pientia). Tę hipotezę uwiarygodniają atrybuty trzy-
mane przez ową postać kobiecą: globus i zwój per-
13 E. Panofsky, Tomb Sculpture,tisv/ York 1963, s. 70;
C. Ripa, Iconologia overo descrittione di diverse imagini, Ro-
ma 1603, s. 190: „le piramidi per simbolo delia gloria".
14 R. Wittkower, Art and Architekturę in Italy 1600 —
1750, London 1959, s. 295.
15 J. Białostocki, Symbolika drzwi w sepulkralnej sztuce
baroku, [w:] Sarmatia artistica, Warszawa 1968, s. 118.
16 O wazie z elementem ognia, będącej symbolem i atry-
butem miłości bożej, pisze Tervarent, op. cit., s. 396.
17 „Comme Purne contient les cendres d'un defunt, l'urne
enflammee est symbole d'un amour qui perdure au — dela de la
tombe" — Tervarent, op. cit., s. 392.
18 Tervarent, op. cit., s. 346-347.
19 Reisch, Grambal..., s. 9; A. Ulhorn, Meister und
Werke der Plastik des Spatbarock in Breslau, Berlin 1927, s. 47.
G. Grundmann, Statten der Erinnerung in Schlesien, Grab-
male und Denkmdler aus acht Jahrhunderten, Konstanz —
Stuttgart 1964, s. 58, utożsamia tę postać z personifikacją
Smutku.
20 Atrybutami Rozsądku są najczęściej lustro, cyrkiel
z wężem, por. R. van Marle, Iconographie de Part profane
au Moyen-Age et a la Renaissance et la decoration des demeu-
res, t. II, La Haye 1932, s. 67.