DOI article:
Betlej, Andrzej; Krasny, Piotr: Kilka uwag na temat twórczości Franciszka Ksawerego Kulczyckiego i architektury lwowskiej drugiej połowy XVIII w.
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0177
Kilka uwag na temat twórczości Franciszka Ksawerego Kulczyckiego i architektury..
173
Pawła Giżyckiego w latach 1731—7211. Zespół ten został usytuowany na
rozległym tarasie przy pierzei rynkowej. Świątynia wznosi się tam na osi
budynków klasztornych, założonych na planie podkowy i ujmujących quasi-
-pałacowy dziedziniec. Zamknięty jest on od frontu okazałym ogrodzeniem
z metalowych sztachet, rozpiętych pomiędzy murowanymi słupami, stanowiący-
mi postumenty dla fantazyjnych wazonów. Ośmioboczne baszty, wciśnięte
w narożniki dziedzińca, posłużyły zapewne za wzór dla wież w monasterze Św.
Onufrego. Trzeba wreszcie zauważyć, że złożone formy uszatych obramień
okiennych w lwowskim zespole są uderzająco podobne do detali z krzemieniec-
kiego kolegium.
Budowa monasteru bazyliańskiego na wzór klasztoru jezuickiego nie może
specjalnie dziwić nikogo obeznanego ze zjawiskiem okcydentalizacji architek-
tury cerkiewnej w Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Warto również przypo-
mnieć, że bazylianie na ziemiach polskich naśladowali wiernie jezuitów pod
względem organizacji wspólnoty zakonnej, praktyki duszpasterskiej i działalno-
ści oświatowej12. Jest więc bardzo prawdopodobne, że w głównym mieście Rusi
Czerwonej zamierzali wznieść monaster przypominający najokazalszy klasztor
jezuicki zbudowany w Polsce w XVIII wieku.
Można także wskazać pewne podobieństwa w rozplanowaniu monasteru
Św. Onufrego i zespołu katedry Św. Jura we Lwowie (rozpoczętego w 1744).
Unicka katedra została bowiem zbudowana na planie krzyża i otoczona przez
trójskrzydłowy klasztor bazyliański. Założenie katedralne wznosi się ponadto na
wysokim tarasie13. Szczególnie uderzające jest podobieństwo „kwadratowej"
kopuły na projekcie lwowskiego monasteru do efektownej kopuły świętojurskiej.
Spostrzeżenia te zasługują na szczególną uwagę ze względu na udział Kulczyc-
kiego w komisji radzącej nad kontynuacją budowy katedry we Lwowie po
śmierci Bernarda Meretyna14.
Znaczenie projektu monasteru Św. Onufrego wykracza poza badania nad
jednym zespołem architektonicznym. Okazuje się bowiem, że dwa spośród nie
zrealizowanych projektów ławry poczajowskiej, opublikowanych przez Józefa
Dutkiewicza15, wykazują znaczne podobieństwa do lwowskiego planu.
Podobieństwa te są szczególnie wyraziste w projekcie określanym przez
Dutkiewicza jako „alternatywa trzecia". Na projekcie tym widzimy bowiem
monaster wyniesiony na wysokim tarasie, skomponowany na planie podkowy,
z cerkwią na osi założenia i z wieżami na skraju budynku klasztornego.
Artykulacja fasady cerkwi jest oparta na linearnych pilastrach i płycinach, zaś
w zwieńczeniach wież pojawiają się koliste tarcze (il. 3). Ponad bryłą cerkwi
wznosi się monumentalna kopuła o napęczniałej czaszy, a nad wieżami
— charakterystycznie rozbudowane hełmy. Frontalne widoki monasteru onu-
fryjskiego we Lwowie i „alternatywy trzeciej" zespołu klasztornego w Po-
czajowie są tak dalece zbieżne, iż można je nieomal nałożyć na siebie. I chociaż
ogólna koncepcja projektu ławry poczajowskiej, zwanego przez Dutkiewicza
„alternatywą drugą", różni się wyraźnie od planu lwowskiego, w projekcie tym
173
Pawła Giżyckiego w latach 1731—7211. Zespół ten został usytuowany na
rozległym tarasie przy pierzei rynkowej. Świątynia wznosi się tam na osi
budynków klasztornych, założonych na planie podkowy i ujmujących quasi-
-pałacowy dziedziniec. Zamknięty jest on od frontu okazałym ogrodzeniem
z metalowych sztachet, rozpiętych pomiędzy murowanymi słupami, stanowiący-
mi postumenty dla fantazyjnych wazonów. Ośmioboczne baszty, wciśnięte
w narożniki dziedzińca, posłużyły zapewne za wzór dla wież w monasterze Św.
Onufrego. Trzeba wreszcie zauważyć, że złożone formy uszatych obramień
okiennych w lwowskim zespole są uderzająco podobne do detali z krzemieniec-
kiego kolegium.
Budowa monasteru bazyliańskiego na wzór klasztoru jezuickiego nie może
specjalnie dziwić nikogo obeznanego ze zjawiskiem okcydentalizacji architek-
tury cerkiewnej w Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Warto również przypo-
mnieć, że bazylianie na ziemiach polskich naśladowali wiernie jezuitów pod
względem organizacji wspólnoty zakonnej, praktyki duszpasterskiej i działalno-
ści oświatowej12. Jest więc bardzo prawdopodobne, że w głównym mieście Rusi
Czerwonej zamierzali wznieść monaster przypominający najokazalszy klasztor
jezuicki zbudowany w Polsce w XVIII wieku.
Można także wskazać pewne podobieństwa w rozplanowaniu monasteru
Św. Onufrego i zespołu katedry Św. Jura we Lwowie (rozpoczętego w 1744).
Unicka katedra została bowiem zbudowana na planie krzyża i otoczona przez
trójskrzydłowy klasztor bazyliański. Założenie katedralne wznosi się ponadto na
wysokim tarasie13. Szczególnie uderzające jest podobieństwo „kwadratowej"
kopuły na projekcie lwowskiego monasteru do efektownej kopuły świętojurskiej.
Spostrzeżenia te zasługują na szczególną uwagę ze względu na udział Kulczyc-
kiego w komisji radzącej nad kontynuacją budowy katedry we Lwowie po
śmierci Bernarda Meretyna14.
Znaczenie projektu monasteru Św. Onufrego wykracza poza badania nad
jednym zespołem architektonicznym. Okazuje się bowiem, że dwa spośród nie
zrealizowanych projektów ławry poczajowskiej, opublikowanych przez Józefa
Dutkiewicza15, wykazują znaczne podobieństwa do lwowskiego planu.
Podobieństwa te są szczególnie wyraziste w projekcie określanym przez
Dutkiewicza jako „alternatywa trzecia". Na projekcie tym widzimy bowiem
monaster wyniesiony na wysokim tarasie, skomponowany na planie podkowy,
z cerkwią na osi założenia i z wieżami na skraju budynku klasztornego.
Artykulacja fasady cerkwi jest oparta na linearnych pilastrach i płycinach, zaś
w zwieńczeniach wież pojawiają się koliste tarcze (il. 3). Ponad bryłą cerkwi
wznosi się monumentalna kopuła o napęczniałej czaszy, a nad wieżami
— charakterystycznie rozbudowane hełmy. Frontalne widoki monasteru onu-
fryjskiego we Lwowie i „alternatywy trzeciej" zespołu klasztornego w Po-
czajowie są tak dalece zbieżne, iż można je nieomal nałożyć na siebie. I chociaż
ogólna koncepcja projektu ławry poczajowskiej, zwanego przez Dutkiewicza
„alternatywą drugą", różni się wyraźnie od planu lwowskiego, w projekcie tym