Studia i materiały archeologiczne (11.2003)

Barwniki stosowane w koptyjskim włókiennictwie

107

- potaż - węglan potasu, będący środkiem rozmiękczającym i rozpuszcza-
jącym, zwłaszcza przy zastosowaniu marzanny17;
- uryna ludzka (najlepiej dziecięca) i wielbłądzia była stosowana zarówno do
prania, jak i do farbowania, używana wyłącznie po kilkudniowej fermentacji w cie-
płym miejscu (uzyskanie niezbędnego odczynu alkalicznego), przydawała się nie
tylko jako środek rozpuszczający, ale także modulujący odcienie18.
BARWNIKI KADZIOWE z uwagi na to, że były nierozpuszczalne w wodzie,
wymagały zabiegów umożliwiających ich absorpcję przez włókno19. Stawały się
rozpuszczalne dopiero po zredukowaniu do leukozwiązków, przeważnie bez-
barwnych; w tej postaci wchłaniane przez włókno, dopiero na nim utleniały się z po-
wrotem na barwniki pierwotne, nierozpuszczalne, uzyskując właściwy kolor20. Do
tej grupy należały najdroższe barwniki starożytnych - purpura i indygo.
GARBNIKI to substancje zawierające taninę, barwiące na brązowo lub -
dodane do wełny zaprawionej żelazem - na kolory ciemne i na czarno (mające w
głównej mierze znaczenie przygaszające barwę)21. W tkaninach koptyjskich wystę-
pują sporadycznie, zawsze na zaprawie żelazowej22.

Katalog barwników koptyjskich
Czerwienie
Marzanna barwierska (farbiarska)
Niewielka zielona bylina o małych liściach i kwiatach, a rozbudowanych korze-
niach, z których otrzymuje się krąp - czerwony barwnik23. Występowała w Syrii,
Palestynie i Egipcie, skąd przeniesiona została na obszar śródziemnomorski24 (do
Azji Mniejszej, do Grecji, południowej Francji, Hiszpanii, Italii) oraz na Krym. Od
średniowiecza uprawiana w północno-zachodniej i środkowej Europie2" (fig. 1).
N aze wnictwo
Znane są dwa gatunki marzanny wykorzystywane do barwienia tkanin koptyjskich:
marzanna barwierska (bot. Rubia tinctorum £.), marzanna lewantyńska (bot. Rubia
peregrina gr. spv6pó3avov22, łac. rubia2*, yarancia2*.
17 Tuszyńska 1986: 25.
18 Ibidem, p. 25-26.
19 Hofenk de Graaff 1991: 25.
20 Tuszyńska 1986: 25.
21 PFISTER 1935: 17.
22 Masschelein-Kleiner, Maes 1978: 7.
23 Michałowska 1995: 106.
24 FORBES 1956: 106.
25 Michałowska 1995: 32.
26 SCHWEPPE 1992: 60.
27 Plin. XXXIV 94; Diosc. 111 160, cf. FORBES 1956: 107, 143 -n. 32-33.
28 Plin. XIX 47, cf. FORBES 1956: 143 -n. 32.
29 Forbes 1956: 101, lab. 11.