DOI article:
Grabowski, Maciej: Wczesnosasanidzkie reliefy skalne Iranu
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.51310#0019
Maciej Grabowski
Wczesnosasanidzkie reliefy skalne Iranu
Zjednoczenie ziem Iranu i Mezopotamii pod berłem Ardaszira (224-240), zało-
życiela imperium sasanidzkiego, było przełomem politycznym, który wywołał istotne
zmiany w sztuce tego obszaru. Zabytki sztuki okresu sasanidzkiego (224-651)
reprezentują jednak w większości sztukę oficjalną, tworzoną na użytek pałacu i elit, w
całości podporządkowaną sasanidzkiej ideologii władzy królewskiej i określonym
potrzebom imperialnej propagandy. W okresie wczesnosasanidzkim (224-309) jed-
nym z najważniejszych nośników tych treści były monumentalne reliefy skalne, które
stanowią dziś główne świadectwo ikonograficzne tej epoki.
W III i IV wieku powstało w Iranie aż trzydzieści płaskorzeźb skalnych, z czego
dwadzieścia pięć to reliefy królewskie, cztery wykonane były na polecenie wysokich
dostojników, a jeden w imieniu królowej. Poniższy przegląd wczesnosasanidzkich
płaskorzeźb skalnych obejmuje wyłącznie reliefy królewskie od panowania Ardaszira
aż po czasy Hormizda II (302-309), z których wszystkie oprócz jednego powstały na
terenie prowincji Fars, w południowo-zachodnim Iranie (fig. 1).
Prowincja Fars była kolebką dynastii Sasanidów, w której mieściły się pierwsze
siedziby królewskie, jak Darabgerd, Estahr, Ardaszir-Khorra („Chwała Ardaszira”,
zwane także Gor, a obecnie Firuzabad) i Biszapur. Stąd także około roku 220 Ardaszir
rozpoczął podbój Iranu i Mezopotamii, obalając panującą dotychczas partyjską
dynastię Arsacydów* 1. W tym świetle umiejscowienie reliefów skalnych, upamiętnia-
jących osiągnięcia Ardaszira, wydaje się całkowicie jasne. Zapoczątkowaną w ten
sposób tradycję kontynuował jego następca Szapur I, a po nim kolejni władcy Sasa-
nidzcy, przypuszczalnie aż po Szapura II (309-379). Dopiero pod koniec IV wieku,
a także później, za Chosrowa II (591-628), reliefy skalne powstawały wyłącznie na
północy, w Medii, w miejscu zwanym dziś Taq-e Bustan (FUKAI, HORIUCHI 1969,
1972). Były to ostatnie reliefy skalne starożytnego Iranu.
Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary Kaim,
przedstawionej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w 2007 roku.
1 G. Widengren zrekonstruował przebieg oraz chronologię tych wydarzeń, opierając się w głównej mierze
na wczesnej historiografii arabskiej - dziełach Tabari’ego, Ibn al-Atira, Dinawariego, tekście Nihayat al-
Irab, a także na średnioperskim utworze literackim Kamamag i Ardasir T Papakan {Księga Czynów
Ardaszira, syna Papaka), który skomponowany został w VI wieku najpewniej przez magów z Farsu
i opowiada o początkach dynastii Sasanidów (Widengren 1971).
Wczesnosasanidzkie reliefy skalne Iranu
Zjednoczenie ziem Iranu i Mezopotamii pod berłem Ardaszira (224-240), zało-
życiela imperium sasanidzkiego, było przełomem politycznym, który wywołał istotne
zmiany w sztuce tego obszaru. Zabytki sztuki okresu sasanidzkiego (224-651)
reprezentują jednak w większości sztukę oficjalną, tworzoną na użytek pałacu i elit, w
całości podporządkowaną sasanidzkiej ideologii władzy królewskiej i określonym
potrzebom imperialnej propagandy. W okresie wczesnosasanidzkim (224-309) jed-
nym z najważniejszych nośników tych treści były monumentalne reliefy skalne, które
stanowią dziś główne świadectwo ikonograficzne tej epoki.
W III i IV wieku powstało w Iranie aż trzydzieści płaskorzeźb skalnych, z czego
dwadzieścia pięć to reliefy królewskie, cztery wykonane były na polecenie wysokich
dostojników, a jeden w imieniu królowej. Poniższy przegląd wczesnosasanidzkich
płaskorzeźb skalnych obejmuje wyłącznie reliefy królewskie od panowania Ardaszira
aż po czasy Hormizda II (302-309), z których wszystkie oprócz jednego powstały na
terenie prowincji Fars, w południowo-zachodnim Iranie (fig. 1).
Prowincja Fars była kolebką dynastii Sasanidów, w której mieściły się pierwsze
siedziby królewskie, jak Darabgerd, Estahr, Ardaszir-Khorra („Chwała Ardaszira”,
zwane także Gor, a obecnie Firuzabad) i Biszapur. Stąd także około roku 220 Ardaszir
rozpoczął podbój Iranu i Mezopotamii, obalając panującą dotychczas partyjską
dynastię Arsacydów* 1. W tym świetle umiejscowienie reliefów skalnych, upamiętnia-
jących osiągnięcia Ardaszira, wydaje się całkowicie jasne. Zapoczątkowaną w ten
sposób tradycję kontynuował jego następca Szapur I, a po nim kolejni władcy Sasa-
nidzcy, przypuszczalnie aż po Szapura II (309-379). Dopiero pod koniec IV wieku,
a także później, za Chosrowa II (591-628), reliefy skalne powstawały wyłącznie na
północy, w Medii, w miejscu zwanym dziś Taq-e Bustan (FUKAI, HORIUCHI 1969,
1972). Były to ostatnie reliefy skalne starożytnego Iranu.
Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary Kaim,
przedstawionej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w 2007 roku.
1 G. Widengren zrekonstruował przebieg oraz chronologię tych wydarzeń, opierając się w głównej mierze
na wczesnej historiografii arabskiej - dziełach Tabari’ego, Ibn al-Atira, Dinawariego, tekście Nihayat al-
Irab, a także na średnioperskim utworze literackim Kamamag i Ardasir T Papakan {Księga Czynów
Ardaszira, syna Papaka), który skomponowany został w VI wieku najpewniej przez magów z Farsu
i opowiada o początkach dynastii Sasanidów (Widengren 1971).