Studia i materiały archeologiczne (14.2009)

18

Maciej Grabowski

Koncepcja monumentalnej płaskorzeźby skalnej znana była na Bliskim Wscho-
dzie od początku II tysiąclecia p.n.e., zaś pierwszym zabytkiem tego typu był relief
wodza plemienia Lulubi Anubaniniego, który znajduje się w Sar-e Pol w dzisiejszym
Kurdystanie (HROUDA, TRUMPELMANN 1976). W pierwszej połowie I tysiąclecia
p.n.e. reliefy skalne powstawały w imieniu królów Asyrii oraz elamickich władców
górzystych rejonów Chuzistanu i Farsu (VANDEN BERGHE 1984: 23-28, 30-32). Z całą
pewnością najbardziej znaną płaskorzeźbą skalną Iranu jest jednak relief Dariusza I
(522-486 p.n.e.) w Behistunie (LUSCHEY 1968, 1974). To właśnie w okresie acheme-
nidzkim (559-330 p.n.e.) nastąpił dynamiczny rozwój płaskorzeźby, głównie przez
wprowadzenie jej do dekoracji architektonicznej. W czasach dominacji partyjskiej
tradycję wykonywania reliefów skalnych wskrzesili lokalni władcy z obszaru Medii
oraz królowie Elymaidy (dzisiejszy wschodni Chuzistan), których płaskorzeźby
obejmowały bardzo szeroki wachlarz tematyczny, od scen religijnych po batalistyczne
(KAWAMI 1987). Wiele wskazuje na to, że oprócz achemenidzkich reliefów z Perse-
polis i Naksz-e Rustam, źródłem inspiracji dla twórców wczesnosasanidzkich
reliefów skalnych były również elymaidzkie płaskorzeźby królewskie (Herrmann
2000: 35-37).
Znaczenie tych zabytków i problematyka ich chronologii stanowią przedmiot
dyskursu naukowego, który trwa niemal od początku badań nad sztuką okresu
sasanidzkiego, a mimo tego w wielu kwestiach do dziś nie osiągnięto konsensu.
Poniższy artykuł ma na celu zaprezentowanie niektórych z tych zagadnień, weryfi-
kację głównych hipotez na ich temat i zaproponowanie alternatywnych interpretacji w
oparciu o funkcjonującą dotychczas metodykę badań nad sasanidzkimi reliefami
skalnymi. Główną rolę odgrywają w niej szczegółowe studia ikonograficzne nad
tematyką, stylem i kompozycją scen, a także analiza techniki ich wykonania. Na tej
podstawie opracowano metody datowania i szeregowania ich w sekwencje chronolo-
giczne. Bardzo wcześnie zauważono, iż aspekt historyczny niektórych reliefów,
zwłaszcza zaś identyfikacja wyobrażonych na nich monarchów, stanowi kluczowe
zagadnienie dla studiów nad tą gałęzią sztuki sasanidzkiej.
Pierwsze osiągnięcia na tym polu zanotowano już pod koniec XVIII wieku.
Dokonał ich A. Sylvestre de Sacy2, badając inskrypcje na niektórych reliefach
w odniesieniu do legend umieszczanych na sasanidzkich monetach. Wyniki jego
pracy wykorzystał R. Ker Porter, który w swojej publikacji z roku 1821’ porównał
wizerunki monarchów ukazywane na wczesnosasanidzkich monetach z tymi, które są
znane z płaskorzeźb skalnych.
Pierwsze szkice i opisy tych zabytków pochodzą z XIX wieku, a zawdzięczamy
je europejskim podróżnikom, jak E. Flandin4 5 czy G.N. Curzon3. W drugiej połowie

2 A.I. Silvestre de Sacy, Memoires sur diverses antiąuites de la Perse et sur les medailles des rois de la
dynastie des Sassanides, Paris 1793.
3 R. Ker Porter, Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia, etc. during the years 1817, 1818,
1819 and 1820, London 1821.
4 E. Flandin, P. Coste, Voyage en Perse, pendant les annees 1840 et 1841: Perse Ancienne I, Paris 1843-
1854.
5 G.N. Curzon, Persia and the Persian Question II, London 1892.