Studia i materiały archeologiczne (14.2009)

20

Maciej Grabowski

dokumentacja opisowa, fotograficzna i rysunkowa części reliefów z Naksz-e Rustam,
wąwozu Tang-e Czogan w pobliżu Biszapur, z Tang-e Qandil i Sarab-e Bahram,
również opublikowana w serii Iranische Denkmaler (HERRMANN 1977; 1980; 1981;
Herrmann, Mackenzie 1981; 1983; 1989). Studia te stanowią również bardzo
istotne spojrzenie na problem chronologii tych zabytków. Toteż w poniższym prze-
glądzie wczesnosasanidzkich reliefów skalnych, który z oczywistych względów
rozpoczynam od płaskorzeźb powstałych za założyciela imperium sasanidzkiego,
wielokrotnie będę powoływał się na ustalenia tej uczonej.
Ardaszir I (224-240)
Badania G. Herrmann potwierdzają powszechnie akceptowaną tezę, iż pierwszą
płaskorzeźbą skalną Ardaszira I był relief walki konnej (Firuzabad I10 11) (fig. 2) wykuty
w wąwozie Tang-e Ab, w pobliżu wzniesionej przez niego stolicy Ardaszir-Khorra.
Upamiętnia on decydującą bitwę między Ardaszirem a Artabanem V, która miała
miejsce w 224 roku na równinie Hormizdagan (WlDENGREN 1971: 739-745).
Płaskorzeźba Firuzabad I wykonana została w płytkim reliefie o dobrej jakości
modelunku z częściowo polerowanymi sylwetkami i matowym tłem. Toteż pod
względem techniki wykonania stanowi ona niewątpliwie świadectwo najwcześniej-
szej fazy rozwoju tej gałęzi sztuki sasanidzkiej (HERRMANN 1981: 156). Również
tematyka tego reliefu skłania większość badaczy do datowania go na pierwsze lata po
roku 224. Pogląd ten zakwestionował jedynie V.G. Lukonin, w oparciu o nieokreślone
bliżej przesłanki stylistyczne datując tę płaskorzeźbę na lata trzydzieste III wieku
(Lukonin 1968: 112).
Omawiany relief należy do największych zabytków tego typu". Jego ramy roz-
ciągnięte są horyzontalnie, a zawarta w nich kompozycja składa się z szeregu trzech
umieszczonych obok siebie scen ukazujących trzy pary walczących jeźdźców. Postaci
obu władców, Ardaszira i partyjskiego króla Artabana V, widoczne są na prawym
krańcu płaskorzeźby. Perskiego monarchę przedstawiono w zbroi, z odkrytą głową, w
charakterystycznej fryzurze12 i diademie z długimi wstęgami. Ardaszir ujęty został
w momencie szarży na rozpędzonym rumaku, którego sylwetkę ukazano w pozie
„frunącego galopu”. Jego przeciwnika, Artabana V, uwieczniono natomiast w chwili
dramatycznego upadku z konia. Tuż za Ardaszirem, również w trakcie zwycięskiej
szarży, wyobrażony został jego syn i następca tronu Szapur, który według Tabari’ego
pokonał w walnej bitwie Dadbundada, sekretarza Artabana (NÓLDEKE 1879: 14). Jego

10 Numerację reliefów przyjmuję za L. Vanden Berghe (Vanden Berghe 1984).
11 Płaskorzeźba ta mierzy 22.4 m szerokości, a jej wysokość w przeszłości musiała wynosić około 6 m.
Obecnie jej dolna część jest w znacznym stopniu zniszczona, zaś ocalały pas mierzy tylko 4 m wysokości
(vonGall 1990a: 20).
12 Fryzurę tę tworzyły długie, opadające na ramiona pukle włosów oraz potężny kok na czubku głowy.
W identycznej fryzurze Ardaszir był również przedstawiany na pewnym typie monet (GÓBL 1968:
Tab. 1, Averstypus V). Przypuszczalnie zabieg ukazania władcy z odkrytą głową mógł mieć na celu jego
heroizację i eksponowanie takich cech jak męstwo, waleczność oraz wierność irańskim tradycjom.
Albowiem zgodnie z pewnym obyczajem wojennym najwięksi irańscy wodzowie biorąc bezpośredni udział
w walce, nie nosili hełmu. O obyczaju tym w odniesieniu do Cyrusa Młodszego wspomina Ksenofont
w Anabasis (Ksenofont, Anabasis, I viii.6-7).