DOI article:
Łukaszewicz, Adam: Kilka uwag o pisowni wyrazów greckich (i niektórych innych) w polskich tekstach dotyczących starożytności klasycznej i archeologii
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.51310#0116
114
Adam Łukaszewicz
Niechętnie uczymy się na pamięć, wolimy uczyć się „na inteligencję”. Coraz więcej
osób zdobywa powierzchowne wykształcenie bez erudycji.
W IV wieku n.e. w mówiącym po grecku Egipcie działał przywódca religijny
mylnie nazywany w polskich opracowaniach Melecjuszem. Jego zwolennicy noszą
u nas nazwę melecjan. Z pozoru wszystko jest w porządku, imię Melecjusza kojarzy
się z greckim wyrazem melete, „zasługa”, jednak w rzeczywistości ów biskup nosił
imię Melitios. Nawet przy jotacyzmie nie ma mowy o pomyłce, bo drugie e w melete
to epsilon, a nie eta, nie ulega zatem jotacyzmowi. Melitios powinien więc być
nazywany Melitiosem albo Melicjuszem, a jego zwolennicy melicjanami.
Przy odmianie rzeczowników pamiętajmy, że w niektórych końcówkach e jest
tradycyjnie ruchome. Rządzące tym reguły nie będą tu omawiane, gdyż należą do
ogólnych zasad poprawnościowych.
Ogólnie rzecz biorąc, w -er pochodzącym od francuskiego -eur albo ana-
logicznym (= łac. -or) e pozostaje w odmianie. Również tematyczne e należące do -er
w niektórych wyrazach pochodzenia łacińskiego (np. karcer, z łac. car cer) oczy-
wiście musi pozostać.
Co innego w starych zapożyczeniach z różnych języków, kończących się na -er,
typu: konfrater, kataster, szaber, klajster, plaster itd. Również e w wyrazach
(nazwach i nazwiskach) pochodzenia niemieckiego czy niderlandzkiego, kończących
się na -el, jest ruchome (nazwiska: Manteuffel, dopełniacz Manteuffla', Opel - Opla
itd.; rzeczowniki pospolite, np. kartofel, dopełniacz kartofla).
-er (łacińskie) występuje w imionach pochodzenia greckiego, kończących się
w oryginale na -andros {Aleksander, Periander, Meleager itd., dopełniacz Aleksan-
dra, Periandra, Meleagra itd.). Była już o nich mowa. Podobnie łaciński wyraz
onager (od greckiego onagros, z onos - „osioł” i agrios - „dziki”) ma dopełniacz
onagra. Mówimy zatem wyłącznie o onagrach a nie o onagerach.
Pewną osobliwość stanowi wyraz prezbiter (grec. presbyteros). Mielibyśmy
odruchowo ochotę na dopełniacz prezbitra, jednak końcówka -ter należy do grec-
kiego -teros, w którym e jest tematyczne i nie znika w odmianie. Byłbym jednak za
umiarkowanie tolerancyjnym stosunkiem do formy prezbitra. Greckie e nie zawsze
jest traktowane w języku polskim dokładnie tak samo jak traktuje je greka; przykła-
dem może być aster (kwiat) o dopełniaczu astra, liczba mnoga astry, astrów, chociaż
etymologicznie jest to grecki wyraz aster, dopełniacz Ast eros (ale celownik liczby
mnogiej astrasi i pochodne złożenia z tematu astr-). W polskiej odmianie rzeczow-
nika aster uwidocznia się kontaminacja pochodząca od wyrazów łacińskich typu
ager, dopełniacz agri. Takie kształtowanie odmiany per analogiom jest zjawiskiem
rozpowszechnionym w różnych językach i nie ma co popadać w hyperpoprawnoś-
ciowe prześladowanie „odstępców” mówiących prezbitra, chociaż forma prezbitera
ma pierwszeństwo.
Były kiedyś kłopoty z sylabą si, jednak obecnie wszyscy wymawiają si w obcych
słowach jak [s-ij a nie jak w polskim siwy. Dodajmy na marginesie, że starożytne
Adam Łukaszewicz
Niechętnie uczymy się na pamięć, wolimy uczyć się „na inteligencję”. Coraz więcej
osób zdobywa powierzchowne wykształcenie bez erudycji.
W IV wieku n.e. w mówiącym po grecku Egipcie działał przywódca religijny
mylnie nazywany w polskich opracowaniach Melecjuszem. Jego zwolennicy noszą
u nas nazwę melecjan. Z pozoru wszystko jest w porządku, imię Melecjusza kojarzy
się z greckim wyrazem melete, „zasługa”, jednak w rzeczywistości ów biskup nosił
imię Melitios. Nawet przy jotacyzmie nie ma mowy o pomyłce, bo drugie e w melete
to epsilon, a nie eta, nie ulega zatem jotacyzmowi. Melitios powinien więc być
nazywany Melitiosem albo Melicjuszem, a jego zwolennicy melicjanami.
Przy odmianie rzeczowników pamiętajmy, że w niektórych końcówkach e jest
tradycyjnie ruchome. Rządzące tym reguły nie będą tu omawiane, gdyż należą do
ogólnych zasad poprawnościowych.
Ogólnie rzecz biorąc, w -er pochodzącym od francuskiego -eur albo ana-
logicznym (= łac. -or) e pozostaje w odmianie. Również tematyczne e należące do -er
w niektórych wyrazach pochodzenia łacińskiego (np. karcer, z łac. car cer) oczy-
wiście musi pozostać.
Co innego w starych zapożyczeniach z różnych języków, kończących się na -er,
typu: konfrater, kataster, szaber, klajster, plaster itd. Również e w wyrazach
(nazwach i nazwiskach) pochodzenia niemieckiego czy niderlandzkiego, kończących
się na -el, jest ruchome (nazwiska: Manteuffel, dopełniacz Manteuffla', Opel - Opla
itd.; rzeczowniki pospolite, np. kartofel, dopełniacz kartofla).
-er (łacińskie) występuje w imionach pochodzenia greckiego, kończących się
w oryginale na -andros {Aleksander, Periander, Meleager itd., dopełniacz Aleksan-
dra, Periandra, Meleagra itd.). Była już o nich mowa. Podobnie łaciński wyraz
onager (od greckiego onagros, z onos - „osioł” i agrios - „dziki”) ma dopełniacz
onagra. Mówimy zatem wyłącznie o onagrach a nie o onagerach.
Pewną osobliwość stanowi wyraz prezbiter (grec. presbyteros). Mielibyśmy
odruchowo ochotę na dopełniacz prezbitra, jednak końcówka -ter należy do grec-
kiego -teros, w którym e jest tematyczne i nie znika w odmianie. Byłbym jednak za
umiarkowanie tolerancyjnym stosunkiem do formy prezbitra. Greckie e nie zawsze
jest traktowane w języku polskim dokładnie tak samo jak traktuje je greka; przykła-
dem może być aster (kwiat) o dopełniaczu astra, liczba mnoga astry, astrów, chociaż
etymologicznie jest to grecki wyraz aster, dopełniacz Ast eros (ale celownik liczby
mnogiej astrasi i pochodne złożenia z tematu astr-). W polskiej odmianie rzeczow-
nika aster uwidocznia się kontaminacja pochodząca od wyrazów łacińskich typu
ager, dopełniacz agri. Takie kształtowanie odmiany per analogiom jest zjawiskiem
rozpowszechnionym w różnych językach i nie ma co popadać w hyperpoprawnoś-
ciowe prześladowanie „odstępców” mówiących prezbitra, chociaż forma prezbitera
ma pierwszeństwo.
Były kiedyś kłopoty z sylabą si, jednak obecnie wszyscy wymawiają si w obcych
słowach jak [s-ij a nie jak w polskim siwy. Dodajmy na marginesie, że starożytne