Rocznik Historii Sztuki (19.1992)

Rocznik Historii Sztuki, t. XIX
Ossolineum 1992
PL ISSN 0080-3472

JERZY MIZIOŁEK

ASCENSIO, APOTHEOSIS CZY RESURRECTIO?
ROZWAŻANIA O CURRUS SOLIS
W MAUZOLEUM JULIUSZY POD BAZYLIKĄ WATYKAŃSKĄ*

...jeśli wschodzi dla nas

Słońce sprawiedliwości

i oświeca świat naszej duszy

to i my posiadamy dni Jezusa Chrystusa,

dni zbawienia...

Orygenes, Homilie o Księdze Sędziów, I, 1**

1. W wyniku badań archeologicznych, jakie przeprowadzono pod bazyliką watykańską w latach
1940—1949, odkryto pod jej nawą główną nekropolę rzymską, ciągnącą się ze wschodu na zachód,
z różnej wielkości pierwotnie naziemnymi mauzoleami, zasypaną w trzeciej dekadzie IV w. podczas
wznoszenia pierwszego kościoła Św. Piotra1. Prawdziwą rewelacją wykopalisk stało się, obok memorii
(grobu) św. Piotra, odkrycie mauzoleum Juliuszy oznaczonego w literaturze przedmiotu literą M.2 Jego
znaczenie polega na tym, że jest to nie tylko jedyne mauzoleum chrześcijańskie w całej nekropoli, ale także
jedyne mauzoleum chrześcijańskie sub divo z terenu Wiecznego Miasta zawierające unikatową dekorację
mozaikową z przedstawieniem m. in. Heliosa/Sol w rydwanie.

Mauzoleum Juliuszy, usytuowane w zachodniej części nekropoli, kilkanaście metrów od memorii św.
Piotra jest niewielką konstrukcją na rzucie prostokąta o bokach krótszych na osi północ — południe,
a dłuższych wschód — zachód, o wymiarach: 1,98 m długości, 1,63 m szerokości i 2 m wysokości.
Wzniesione zapewne w 2 połowie II w. po Chr. było pierwotnie grobowcem pogańskim, o czym świadczą
zachowane do dziś urny z prochami dwóch członków rodziny Juliuszy, ustawione w niszach północnej
ściany. W III w. lub na początku następnego stulecia pochowano w nim, naprzeciw wschodniej ściany,
ciała trzech zmarłych. Wówczas też zapewne powstała dekoracja składająca się z malowideł i mozaik
pokrywająca sklepienie oraz ściany, z wyjątkiem południowej, w której znajduje się wejście. Malowidła
zajmujące dolną część ścian są imitacją opus sectile sięgającą do wysokości około 90 cm. Mozaiki ponad
nimi zachowały się tylko na dwóch trzecich sklepienia i w niewielkich fragmentach na ścianie wschodniej.

* Artykuł niniejszy jest nieznacznie zmienioną wersją II rozdz. rozprawy doktorskiej: Sol verus. Ze studiów nad ikonografią
Chrystusa w sztuce pierwszego tysiąclecia, napisanej w Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem Prof. dra Lecha Kalinowskiego.
Promotorowi oraz Recenzentkom: Doc. dr hab. Teresie Mroczko oraz Doc. dr hab. Annie Różyckiej-Bryzek dziękuję serdecznie za
wiele stymulujących sugestii. Wyrazy głębokiej wdzięczności winien również jestem Prof. Alejandro Recio Veganzones, Prof.
Umberto Fasola i Patrick Saint Rock za możliwość wielokrotnego studiowania in situ mozaik mauzoleum Juliuszy.

** Orygenes, Homilie o Księgach Liczb Jozuego i Sędziów, [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. XXXIV, przekład
S. Kalinowski, Warszawa 1986, 2, s. 140. Origenis opera omnia (ed. C. H. E. Lommatzsch), t. XI, Berlin 1841, s. 218.

1 Na temat wykopalisk zob. m. in. Esplorazioni sotto la Confessione di San Piętro in Vaticano eseguite negli anni 1940 —1949,
[орг.] В. M. Apollonj Ghetti, A. Ferrua, E. Josi, E. Kirschbaum, t. I —II, Città del Vaticano 1951 (cyt. dalej jako:
Esplorazioni...); J. M. С. Toynbee i J. B. Ward-Perkins, The Shrine of St. Peter and the Vatican Excavations, London 1956;
Th. Klauser, Die rômische Petrustradition im Lichte der neuen Ausgrabungen unter der Peterskirche, Arbeitsgemeinschaft fur
Forschung des Landes Nordhein-Westfalen. Geisteswissenschaften, XXIV, Kóln-Opladen 1956; E. Kirschbaum SJ, Les fouilles
de Saint-Pierre de Rome, Paris 1961 (pierwsze wydanie w języku niemieckim w 1957 г.).

2 Nazwisko właścicieli znane jest dzięki nie zachowanej do naszych czasów inskrypcji, która znajdowała się na południowej
ścianie mauzoleum. Odkrył ją i opisał w 1574 r. Tiberio Alfrano. Zob. na ten temat: Kirschbaum, op.cit., s. 20, 21.